ΤΟ ΙΕΡΟΝ ΤΟΥ ΠΟΣΕΙΔΩΝΟΣ ΤΗΣ ΑΜΦΙΤΡΙΤΗΣ ΣΤΑ ΚΙΟΝΙΑ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η Τήνος στην αρχαιότητα ήταν Νησί Ιερό και οι κάτοικοι της είχαν σε μεγάλο βαθμό ανεπτυγμένο το θρησκευτικό και το καλλιτεχνικό συναίσθημα. Σαν τέτοιο το θεωρούσαν  οι κάτοικοι της αρχαίας Ελλάδας και πριν ακόμη αποκτήσουν την Εθνική των ενότητα, όταν τα διάφορα γεωγραφικά διαμερίσματα ήταν χωρισμένα σε μικρά και ανεξάρτητα Κρατίδια και μετέπειτα σε Κοινοπολιτείες.
Οι απότομες φυσικές αντιθέσεις, οι άγριοι βράχοι και οι καταπράσινες κοιλάδες και ρεματιές, οι απαλές γραμμές και οι απότομες κορυφές, τα σκοτεινά και φωτεινά χρώματα, οι αίθριες και οι συννεφιασμένες μέρες, η διαύγεια και η θολάδα του ορίζοντα, η νηνεμία και ο τραχύς βοριάς, η άλλοτε γαληνεμένη και άλλοτε φουρτουνιασμένη θάλασσα, τα ολόδροσα και καθαρά νερά που κελάρυζαν στα ρυάκια και οι καταρρακτώδεις βροχές, που τα νερά των παφλάζουν στους ορμητικούς χείμαρρους, όλες αυτές οι αντιθέσεις προκαλούσαν το δέος στη ψυχή των μακρινών μας προγόνων και την ανάγκη της λατρείας των αρχαίων θεοτήτων, των ημίθεων και των τοπικών αγαθοποιών δαιμόνων που αντιπροσώπευαν διάφορες φυσικές καταστάσεις και δυνάμεις. Ακόμη οι απότομες αυτές αντιθέσεις κινούσαν το θυμικό και συντελούσαν στη γένεση της αισθητικής συμπαθείας, που αποτελεί απαραίτητο στοιχείο του φαινομένου της τέχνης, δηλαδή την εμψύχωση ης φύσεως.
Έτσι από τη μακρινή αυτή εποχή η Θρησκεία και η Τέχνη είναι οι δυο αιώνιες και ακατάλυτες αξίες που κάλυπταν τον ψυχικό κόσμο των μακρινών μας προγόνων και από γενεάς σε γενεά μεταβιβάζονται μέχρι σήμερον. Καλλιμάρμαροι Ναοί είχαν ανεγερθεί από τους αρχαϊκούς χρόνους για τη λατρεία των Θεοτήτων της Αρχαίας Θρησκείας και χιλιάδες προσκυνητές συνέρρεαν από όλα τα μέρη της Αρχαίας Ελλάδας για να τους τιμήσουν. Πολλές φυλές (Κοινότητες) της Τήνου πήραν το όνομα των Θεοτήτων και τους Ημιθέους που λατρεύονταν στην Τήνο, ως Ειλείθυια - Ειλειθυιείς, Ηρακλής - Ηρακλήδες, Υάκυνθος – Υακυνθείς κλπ.
Η περιορισμένοι μέχρι σήμερα Αρχαιολογική Έρευνα του Νησιού, ανέσυρε από τα σπλάχνα της Τηνίας γης, αξιόλογα Αρχαιολογικά Καλλιτεχνικά ευρήματα.
Δυο από τις Θεότητες της Αρχαίας Θρησκείας ήταν ο Ποσειδών και η σύζυγος του η Αμφιτριτη. Μεγαλοπρεπής Ναός και άλλα συμπληρωματικά κτίσματα, είχαν ανεγερθεί σε μια μαγευτική Παραλιακή Τοποθεσία, που κείται τρία (3) χιλιόμετρα δυτικά της πόλεως και ονομάζεται «Κιόνια» προς τιμήν των ανώτερο Θεοτήτων.
Την Ιστορία, την περιγραφή του Ιερού και τις τελετές που ελάμβαναν χώραν σ’ αυτό, επιχειρούμε με την παρούσα μελέτη να σκιαγραφήσουμε. Το εγχείρημα αυτό είναι υπέρτερο των δυνάμεων μας, πλην όμως εφ’ όσον μέχρι σήμερα δεν υπάρχει πόνημα σχετικό, τολμούμε να φέρωμε στο φως της δημοσιότητας την παρούσα εργασία, με την προσδοκία πως άλλοι δοκιμώτεροι από ημάς θέλουν καταπιαστεί με το ανωτέρω θέμα και με την ελπίδα, πως αν δεν ωφελήσει, δεν θα τον αναγνώστη.

Γ. ΔΩΡΙΖΑΣ

1

Μυθολογία – Ιστορία

Ο ΠΟΣΕΙΔΩΝ ΚΑΙ Η ΑΜΦΙΤΡΙΤΗ

Στην Τήνο λατρεύονταν κατά τη Προχριστιανική Εποχή, οι δύο σύζυγοι Θεοί της Θάλασσας, ο Ποσειδών και η Αμφιτρίτη.
Ο Ποσειδών είναι Θεός της Ελληνικής Μυθολογίας, γιος του Κρόνου και της Ρέας και νεώτερος αδερφός του Δία, στη θέληση του οποίου υποκύπτει. Θεωρείται σαν Θεός ισχυρός, μυώδης, ευρύστερνος στο σώμα, μέσης ηλικίας. Το πρόσωπο που του φαίνεται αγριεμένο και έχει σκυθρωπή έκφραση, η κόμη του είναι άτακτη, ο πώγωνάς του είναι πυκνός και τραχύς. Είναι Θεός με μορφή άγρια και οργίλος. Παρουσιάζει βασιλικό μεγαλείο, όχι όμως ήμερο. Από τα ανωτέρω χαρακτηριστικά διαφαίνεται η σφοδρότητα των αισθημάτων  του, από τα οποία ταράσσεται το υγρό στοιχείο. Φέρει στο ένα χέρι την Τρίαινα, που θεωρείτε σαν όπλο και σύμβολο του. Με αυτή ταράσσει τη θάλασσα και εγείρει τα κύματα. Με την Τρίαινα ακόμη ταράσσει τη γη προξενεί τους σεισμούς. Ακόμη μ’ αυτή κτυπά τις κοιλότητες των βράχων και αναβλύζουν από πηγές τα νερά. Οι τρικυμίες, οι σεισμοί και τα ορμητικά νερά των χειμάρρων θεωρούνται σαν αποτέλεσμα της οργής του Θεού και οι άνθρωποι προσπαθούν να τον καταπραΰνουν με προσευχές και θυσίες.
Ο Ποσειδώνας από τα μανιασμένα κύματα ξερνά φοβερά τέρατα που ορμούν στις παραλίες και προξενούν καταστροφές. Τα αφρισμένα κύματα θεωρούνται σαν ορμητικοί Ίπποι του Θεού, πού τινάσσουν την κυμάζουσα χαίτη των στην ξηρά. Σαν Ίπποι παρομοιάζονται τα πηγαία νερά που αναβλύζουν σαν κρουνοί και αναπηδούν από τους βράχους, καθώς επίσης και τα ορμητικά ρεύματα των ποταμών και οι καταρρακτώδεις χείμαρροι.
Γι’ αυτό ο Ίππος θεωρούνταν το Ιερό Ζώο του Θεού και το σύμβολο της λατρείας του.
Ο Ποσειδών είχε τα ανάκτορά του στο βυθό της θάλασσας, από εκεί αναδύεται στην επιφάνεια και ταράσσει με την Τρίαινα τη θάλασσα. Άλλοτε πάλι φαίνεται να ολισθαίνει στην επιφάνεια των κυμάτων και να κρατά την Τρίαινα με το ένα του χέρι και με το άλλο το δελφίνι που είναι το σημείο της γαλήνης. Τότε Θεωρείται σαν Θεός της γαληνεμένης θάλασσας.
Τα βραχώδη Νησιά του Αιγαίου που εγείρουν τις ράχες των επάνω από τα κύματα οφείλονται σε ενέργειες του Ποσειδώνος και θεωρούνται σαν δημιουργήματα του.
Οι περισσότεροι τρικυμισμένοι μήνες του χρόνου ο Δεκέμβρης και ο Γενάρης ήσαν αφιερωμένοι στον Ποσειδώνα. Σύζυγος του ήταν η Αμφιτρίτη Θυγατέρα του του Νηρέα και της Δωρίδας και μητέρα της Ροδής και των Τριτώνων που τον συνοδεύει. Κάθεται κοντά του και κρατεί αυτή την Τρίαινα, σύμβολο της Κυριαρχίας της θάλασσας, την οποία μερίζεται με τον σύζυγό της.
Ο Ποσειδών ακόμη νομιζόταν και λατρευόνταν σαν μεγάλος και Θαυματουργός γιατρός. Δίδαξε την ιατρική και στη σύζυγό του και την έκαμε πολύτιμη βοηθό του.
Η Αμφιτρίτη θεράπευε κυρίως τις γυναίκες που δεν τεκνοποιούσαν.

Η ΙΔΡΥΣΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ

Πριν ή αρχίσωμε την εξέταση του παραπάνω θέματος θεωρούμε σκόπιμο να παραθέσουμε παρακάτω τις ιστορικές χρονολογίες από τις οποίες καταφαίνεται η υποταγή, η εξάρτηση και συμμαχίες της Τήνου, με διάφορες ισχυρές πολιτείες της Αρχαιότητας.
Κατά το έτος 740 π.Χ. υπάγεται υπό τη Κυριαρχία της Ερέτρειας ή κατά χρονικά διαστήματα είναι αυτόνομος και μέλος της Ομοσπονδίας των Κυκλάδων με έδρα τη Δήλο.
Κατά το 490 π.Χ. κυριεύεται από τους Πέρσες. Μετά την καταστριφή των στον Μαραθώνα, ανακτά την ελευθερία της.
Κατά το  480 π.Χ. πάλι κυριεύεται από τους Πέρσες.
»    »   477 π.Χ. συνάπτει συνάπτει συμμαχία με τους Αθηναίους.
»    »   405 π.Χ. υποτάσσεται στους Σπαρτιάτες.
»    »   394 π.Χ. συνάπτει και πάλι συμμαχία με τους με τους Αθηναίους.
»    »   362 π.Χ. λεηλατείται και εξανδραπόδίζεται από τον Τύραννο των Φερρών
Αλέξανδρο.
»    »   338 π.Χ. υποτάσσεται στον Φίλιππο της Μακεδονίας.
»    »   300 π.Χ. επαναστατεί και ανακτά την ελευθερία της.
»    »   244 π.Χ. υποτάσσεται στους Αιγυπτίους.
»    »   202 π.Χ. υποτάσσεται στους Μακεδόνας.
»    »   200 π.Χ. υποτάσσεται στους Ρόδιους και σύμμαχό των Βασιλέα της
Περγάμου Άτταλον
»    »   146 π.Χ. υποτάσσεται στους Ρωμαίους.
»    »     88 π.Χ. λεηλατείται και καταστρέφεται από τον Μιθριδάτη.
»    »     86 π.Χ. υποτάσσεται και πάλι στους Ρωμαίους και αποτελεί τμήμα της
Ρωμαϊκής Επαρχία της Μικράς Ασίας.
»    »   243-249 μ.Χ. λεηλατείται από Γότθους.
»    »   292 μ.Χ. μετά τον διαχωρισμό του Ρωμαϊκού κράτους αποτελεί μετά άλλων
Νήσων ανεξάρτητη Επαρχία.
»    »   325 μ.Χ. με την αναγνώριση του Χριστιανισμού υπάγεται στο Βυζάντιο.
Προ του Γ΄ π.Χ. αιώνα ήταν γνωστή στην Τήνο μόνο η λατρεία του Ποσειδώνος σύμφωνα με μια παλαιότερη αναθηματική επιγραφή του Δ’ αιώνα π.Χ. που βρέθηκε στο Ιερό, και ύστερα από τον παλιό Δελφικό χρησμό, που έγινε αφορμή να εισαχθεί η λατρεία του Ποσειδώνος στην Τήνο, καθώς μας πληροφορεί ο Ράκιτος (ΙΙΙ.63)
Ακριβής χρονολογία της ιδρύσεως του Ιερού του Ποσειδώνος δεν γνωρίζομε. ‘Ο Demoulin που ανέσκαψε ένα μέρος του Ιερού αποφαίνεται ότι τούτο είναι αρχαιότατο. Κατά το νεώτερο ιστορικό και κριτικό Κούρτιο, το Ιερό του Ποσειδώνος είναι αρχαιότερο από το Ιερό του Απόλλωνα της Δήλου και νεώτερο από το Ιερό του Διονύσου που έκειτο εκεί έχει ανεγερθεί ο Ιερό Ναός της Μεγαλόχαρης. Από τις ανασκαφές των δυο Βέλγων αρχαιολόγων  Demoulin και Graindor έχουν ανασυρθεί από τη γη του Ιερού Ε΄ αιώνα. Ο ακριβής χρόνος της ιδρύσεως του Ιερού παραμένει μέχρι σήμερα πρόβλημα άλυτο. Μελλοντικές ανασκαφές και καινούργια αρχαιολογικά ευρήματα πιθανώς να δώσουν λύση στο πρόβλημα. Φρονούμε με πιθανότητα πως οι υπολογισμοί μας δεν είναι λανθασμένοι, ότι η ίδρυση του Ιερού ανάγεται στους τελευταίους χρόνους της Αρχαϊκής Εποχής και σε μια από τις διασπορές των Ιώνων από την Αττική και τη Μ. Ασία στην Τήνο ή σε ένα μερικό εποικισμό της Τήνου από τους Βοιωτούς και Ερετριείς που είχαν κάμει σύμμαχο την Τήνο. Κατά την εποχή αυτή φαίνεται πως η Τήνος ευημερούσε. Η τέχνη των παραπάνω ισχυρών πόλεων ήταν επηρεασμένη από την τέχνη των Τηνίων και όστρακα αρχαϊκά σε πολλά σημεία της Τήνου έχουν ανευρεθή. Κέντρο θρησκευτικό προτού να ιδρυθεί το Ιερό του Απόλλωνα στην Δήλο, ήταν η Τήνος με τη λατρεία του Ποσειδώνος. Αλλά και μετά την ίδρυση του Ιερού του Απόλλωνος στη Δήλο, που γίνεται τώρα αυτή κέντρο Θρησκευτικό, Τήνος δεν παύει να συγκεντρώνει πολυπληθείς προσκυνητές στο Ιερό του Ποσειδώνος και πολλοί απ’ αυτούς συνεχίζουν το ταξίδι τους στη Δήλο, αφού λουσθούν και καθαρισθουν στη Τήνο.
Το Ιερό βρισκόταν σε μεγάλη ακμή κατά τους χρόνους της Ναυμαχίας στη Σαλαμίνα (480 π.Χ.). οι Αθηναίοι ένοιωθαν και έδειχναν μεγάλο σεβασμό στο Ιερό και πολλά προσέφεραν σ’ αυτό σαν απότιση φόρου τιμής προς τους Τηνίους που τους εξυπηρετούσαν κατά πολλούς τρόπους. Έμπειροι Τήνιοι Ναυτικοί και κατά την ειρηνική και κατά την πολεμική περίοδο μεγάλες υπηρεσίες προσέφεραν στους Αθηναίους.
Ο Τήνιος Τριήραρχος Παναίτιος είχε αυτομολήσει από το Στόλο των Περσών προς τους Έλληνες κατά τη νύκτα της παραμονής της Ναυμαχίας στη Σαλαμίνα και είχε αναγγείλει την κύκλωση των από τον Περσικό Στόλο. Έτσι έλαβε χώραν η Ναυμαχία στο στενό της Σαλαμίνας με την νίκη των Ελλήνων και την πανωλεθρία των Περσών. Επίσης Στρατιωτικό σώμα από 700 Τηνίους πολέμησε τους Πέρσες στη Μάχη των Πλαταιών.
Αλλά και καλλιτέχνες Τήνιοι μαρμαρογλύπτες δούλεψαν στην Αθήνα και δημιούργησαν τα εξαίρετα έργα τέχνης της Κλασσικής εποχής. Και αυτός ο Φειδίας κατά την παράδοση ήταν Τήνιος.
Για τους παραπάνω λόγους η Τήνος πήρε προνομιακή θέση ανάμεσα στους συμμάχους των Αθηναίων.
Οι ομόφυλοι των Αθηναίων Τήνιοι μιλούσαν την Ιωνική διάλεκτο και χρησιμοποιούσαν το μετρικό και νομισματικό σύστημα των Αθηναίων.
Όταν κατά το 457 π.Χ. ενσκήψει λοιμός στην Αθήνα το Μαντείο απέδωσε τούτο στην αφαίρεση θησαυρών του Ιερού από τους Αθηναίους που τους δαπάνησαν για μια εκστρατεία. Οι Αθηναίοι για να εξευμενίσουν τον Ποσειδώνα και να εξουδετερώσουν την οργή του είχαν προβεί στην εξοικονόμηση και επιστροφή του ποσού που είχαν αφαιρέσει.
Οι Μακεδόνες που είχαν υποτάξει την Τήνο κατά το έτος 338 π.Χ. εσεβάσθησαν το Ιερό και μεγάλες τιμές απέδιδαν σ’ αυτό. Η Τήνος όταν επαναστάτησε κατά των Μακεδόνων και ανέκτησε την ελευθερία της κατά το 300 και μέχρι της υποταγής της στους Αιγυπτίους κατά το 244 π.Χ. φαίνεται ότι ευημερούσε. Κατά το χρονικό αυτό διάστημα και από του 278-261 π.Χ. γίνεται η ανακατασκευή και η ανακαίνιση και η επέκταση του Ιερού και καθιερώνεται και η λατρεία της Αμφιτρίτης, οπότε αντικαταστάθηκε το Άγαλμα του Ποσειδώνος με το σύμπλεγμα του Ποσειδώνος και της Αμφιτρίτης, καθώς θα ιδρούμε παρακάτω. Από την εποχή αυτή η φήμη του Ιερού μεγαλώνει και εξαπλώνεται σε όλη την Ελλάδα, στην Κάτω Ιταλία (Μεγάλη Ελλάδα) και στα παράλια της Μικράς Ασίας και της Αφρικής. Ωρισμένες πόλεις ανεγνώρισαν σ’ αυτό το δικαίωμα του απαραβιάστου ασύλου εκείνων που καταδιώκονταν και προς έφεραν σ’ αυτό δωρεές.
Στο λογαριασμό των ιεροποιών του Δηλίου Απόλλωνος αναφέρεται ότι η Τήνος Είχε μεταφέρει στη Δήλο τον μισό σχεδόν Ιερό Θησαυρό. Πιθανώς ο θησαυρός αυτός που έφτανε στο σημαντικό ποσό των Δρχ. 42.135 να κατετέθη στο Ιερό της Δήλου προς φύλαξη, ένεκα των ταραχών που έγιναν στην Τήνο με την κατάληψη της και πάλι από τους Μακεδόνες (202-200 π.Χ.).
Το Ιερό του Ποσειδώνος και της Αμφιτρίτης είχε φθάσει σε μεγάλη ακμή και νέα αίγλη είχε αποκτήσει από του 200-146 π.Χ. Κατά το χρονικό αυτό διάστημα η Τήνος είχε υπαχθεί υπό τη Ροδιακή κυριαρχία. Η πανίσχυρη Ρόδος με τον ισχυρό στόλο της και με το ακμαίο εμπόριο κυρίως των δούλων κυριαρχούσε στο Αιγαίο. Η ευημερία και η οικονομική άνθηση της Ρόδου, είχε ευεργετικό αντίκτυπο και στην Τήνο. Η γεωγραφική της θέση και η παλαιά ναυτική και καλλιτεχνική της παράδοση την είχαν καταστήσει κέντρο των Νησιών του Αιγαίου με τα οποία ανέπτυσσε το εμπόριο και πλούτιζε. Το Ιερό του Ποσειδώνος και της Αμφιτρίτης πήρε νέα αίγλη. Σ’ αυτό συναθροίζονταν αντιπρόσωποι από όλα τα Νησιά, σαν ισότιμα μέλη Ομοσπονδίας των Νησιωτών και συζητούσαν και έπαιρναν αποφάσεις σε θέματα που αφορούσαν τη Συμμαχία. Με την ευκαιρία των μεγάλων εορτών και πανηγύρεων ελάμβανον χώρα και οι μεγάλες εμποροπανηγύρεις και αγοραπωλησίες κτημάτων. Έτσι η Τήνος κατά το διάστημα αυτό είδε μέρες ευημερίας, τα δε Ιερά της είχαν πλουτισθεί και κοσμηθεί με πολλά αγάλματα, ανδριάντες και άλλα αφιερώματα.
Από τα μέσα του Β΄ π.Χ. αιώνα η Ρόδος άρχισε να παρακμάζει και η
Τήνος είχε υποταχθει στην Ρωμαϊκη κυριαρχία. Ο πόλεμος του Μιθριδάτου προς τους Ρωμαίους  (88 π.Χ.) και οι διαφορές πειρατικές επιδρομές που ήταν συχνές κατά κατά την εποχή αυτή επέφεραν μεγάλες καταστροφές στην Τήνο. Οι συγκεντρώσεις των Νησιωτών στην Τήνο κατέστησαν αδύνατες και οι εμπορικές συναλλαγές στ6αμάτησαν. Έτσι η Τήνος οικονομικώς κατέρρευσε και το Ιερό του Ποσειδώνος και Αμφιτρίτης ξέπεσε.
Η Τήνος υπό την Ρωμαϊκή Κυριαρχία και από των μέσων του 1ου π.Χ. αιώνα άρχισε πάλι οικονομικώς να αναλαμβάνει και το Ιερό του Ποσειδώνος και της Αμφιτρίτης να αναζωογονείται. Από της εποχής αυτής αποτελούσε τμήμα της επαρχίας της Μ. Ασίας. Οι Τήνιοι κολάκευαν τους Ρωμαίους αυτοκράτορες και στρατηγούς και αφιέρωναν στο Ιερό τους ανδριάντες των, έτσι δε είχαν την εύνοια της Ρωμαϊκής Διοικήσεως. Η Πανήγυρις των Ποσειδωνίων προσήλκυε και προσκυνητές από όλα τα μέρη του Αρχιπελάγους. Όταν επί Αυτοκρατορίας Τιβερίου η Σύγκλητος είχε προβεί στην αναθεώρηση των τίτλων των Ιερών που διαφιλονεικούσαν την ασυλία, οι Τήνιοι είχαν επικαλεσθεί αρχαίο χρησμό του Απόλλωνος που θέληση και εντολή του ήταν να αφιερωθούν στο Ιερό του Ποσειδώνος και της Αμφιτρίτης αγάλματα. Έτσι η Σύγκλητος των Ρωμαίων με απόφασή της είχε αναγνωρίσει το απαραβίαστο του Ασύλου του Ιερού.
Ο Χριστιανισμός στην Τήνο διαδόθηκε από τον 2ον μ.Χ. αιώνα με τους ευκτηρίους οίκους στην αρχή και με τους Χριστιανικούς ναούς αργότερα. Η αρχαία θρησκεία εξακολουθούσε να συνυπάρχει μέχρι των αρχών του 4ου μ.Χ. αιώνα, οπότε με την επικράτηση του Χριστιανισμού το Ιερό του Ποσειδώνος και της Αμφιτρίτης έπαυσε πλέον να λειτουργεί και η Τήνος με το διαχωρισμό του Ρωμαϊκού Κράτους σε Ανατολικό και Δυτικό είχε υπαχθεί στο πρώτο ανεξάρτητη Επαρχία.

Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ

Κατά την Ρωμαϊκή εποχή οι κατακτητές πολλά και αξιόλογα έργα τέχνης είχαν αρπάσει από το Ιερό του Ποσειδώνος και της Αμφιτρίτης και τα είχαν συναποκομίσει στην πατρίδα των. Κυρίως όμως η καταστροφή είχε αρχίσει από τις αρχές του 4 ου μ.Χ. αιώνα. Από της εποχής αυτής άρχισε να σβύνη η θρησκεία των αρχαίων και να επικρατεί ο Χριστιανισμός. Με τη λήξη της Ρωμαϊκής Κυριαρχίας η Τήνος είχεν υπαχθεί στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και είχεν αποτελέσει μαζί με τα άλλα Νησιά Επαρχία του Βυζαντινού Κράτους.
Οι πρώτοι Χριστιανοί που τους διέκρινε φανατισμός για τη νέα Θρησκεία και άσβεστο μίσος προς την παλαιά, είχαν ερημώσει το Ιερό του Ποσειδώνος και της Αμφιτρίτης, το είχαν απογυμνώσει από καθετί που απέβλεπε στη λατρεία των αρχαίων θεών, είχαν συντρίψει και καταστρέψει τους βωμούς και τα αγάλματα. Είχαν κατακρημνίσει και κατασκάψει τα αρχαία οικοδομήματα και με τα οικοδομικά υλικά, ιδίως τα μάρμαρα, είχαν νέα κατασκευάσει. Η εξέδρα είχε μετατραπεί σε ιερό μικρού Χριστιανικού Ναού και η οικονομική που έκειτο προς τα βόρεια του Ναού του Ποσειδώνος και της Αμφιτρίτης και χρησίμευε για κατάλυμα των επισήμων, έγινε Χριστιανικό εντευκτήριο. Επίσης μεταξύ της Κρήνης του Ποσειδώνος και του Ναού είχε κατασκευασθεί δεξαμενή Βυζαντινής εποχής μήκους 6.70, πλάτους 3,20 και ύψος 4 μ., γύρο δε από αυτή διάφορα υδραγωγεία.
Ό,τι διεσώθη από τον υπερβολικό φανατισμό των Χριστιανών της Βυζαντινης εποχής κατεστράφη κατά την εποχή της Ενετοκρατίας και Τουρκοκρατίας. Σε πολλούς Ορθοδόξους και Καθολικούς Ναούς είναι εντοιχισμένες μαρμάρινες πλάκες εμφανείς η αφανείς, κιονόκρανα, μαρμάρινες στήλες κλπ. που έχουν αρπαγή από το Ιερό των Κιονίων.
Και κατά την ανοικοδόμηση του Ιερού Ναού της Μεγαλόχαρης πολλά μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη του Ιερού του Ποσειδώνος και της Αμφιτρίτης έχουν χρησιμοποιηθεί.
Ο «Αρχαιολόγος» μπάρμπα Φίλιππας από το Μουντάδο και άλλοι παλαιότεροι και νεώτεροι εντόπιοι και ξένοι απεγύμνωσαν και εξακολουθούν να απογυμνώνουν τον τόπο από κάθε τι που ανάγεται σε παλαιότερες εποχές.
Έτσι εκεί που άλλοτε έσφυζε η θρησκευτική ζωή των μακρυνών μας προγόνων λίγα μονάχα λείψανα της αρχαίας θρησκείας απέμειναν και λίγα αρχαιολογικά ευρήματα έχουν διασωθεί και φυλάσσονται στο Αρχαιολογικό μας Μουσείο.

2

Λατρεία

ΛΑΤΡΕΥΤΙΚΕΣ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙ

Η λατρεία των κατοίκων της Τήνου προς τους δυο συζύγους Θεούς υπήρξε αποτέλεσμα πληρώσεως μίας εσωτάτης ψυχικής ανάγκης. Τα αφρισμένα και μανιασμένα κύματα κτυπούν αλύπητα από όλες τις ακτές το Νησί και οι ραγδαίες βροχές αποπλένουν την Τηνία γη και παρασύρουν στη θάλασσα το χώμα, τους καρπούς, τα ξύλα, τα ζώα κ.λ.π. Οι τρικυμίες βασανίζουν και ταλαιπωρούν τα πλεούμενα, πολλές φορές δε τα καταποντίζουν. Τα ανωτέρω φυσικά φαινόμενα αποδίδονται στην οργή του Θεού. Ευλαβικά προσέρχονται οι προσκυνητές πρώτα από την Τήνο και τα γύρω Νησιά και ύστερ’ από όλη την Αρχαία Ελλάδα, την κάτω Ιταλία, τα παράλια της Μικράς Ασίας και της Αφρικής στις μεγαλοπρεπείς γιορτές και Πανηγύρεις που τελούνται στο Ιερό των δύο συζύγων Θεών του υγρού στοιχείου κατά το Φθινόπωρο και τον χειμώνα για να προσφέρουν τις θυσίες και τα αναθήματα των και με τις δεήσεις και προσευχές να τους εξευμενίσουν ώστε να καταπαύσουν οι τρικυμίες και να καταπραϋνθεί η οργή των.
Ακόμη προσέρχονται όσοι πάσχουν από ψυχικά και σωματικά νοσήματα, για να ζητήσουν την ίαση των από τους δύο μεγάλους θαυματουργούς γιατρούς – συζύγους θεούς.
Η αποβίβαση και επιβίβαση των πολυπληθών προσκυνητών του Ιερού του Ποσειδώνος και της Αμφιτρίτης γινόνταν, οσάκις ο καιρός το επέτρεπε, από μικρό λιμενίσκο που έκειτο στα Κιόνια. Από την εκβολή του χειμάρρου «Λαγκάδι του Παππά» που βρίσκεται εκατόν (100) μέτρα προς τα Νότια του Ναού είχε κατασκευασθεί μικρός λιμενοβραχίονας με κατεύθυνση νοτιοανατολική. Μέσα στο λιμενίσκο που σχηματιζόνταν από το λιμενοβραχίονα και την απέναντι αμμουδιά προσωρμίζονταν οι τριήρεις και αποβίβαζαν τους προσκυνητές στο κρηπίδωμα του λιμενοβραχίονα. Ίχνη του φαίνονταν ακόμα μέσα στη θάλασσα. Οσάκις ο καιρός δεν το επέτρεπε και οι τριήρεις δεν ήταν ασφαλισμένες στο μικρό λιμενίσκο, έπλεαν προς το Λιμάνι της Τήνου που ήταν αρκετά ευρύχωρο και ασφαλισμένο. Μακρός λιμενοβραχίονας από μεγάλους ογκόλιθους που παρέσυραν τα κύματα άρχοσε λίγο παρακάτω από τον ορθόδοξο Ναό του Αγίου Νικολάου και έφθανε ως τη μέση του σημερινού λιμανιού. Οι βάσεις του λιμενοβραχίονα αυτού φαίνονται έξω από το λιμάνι, στον πυθμένα της θάλασσας υπό το όνομα Ναγαράς (αναγραμματισμός της λέξεως αρραγάς – αρρραγής). Η ακτή του λιμανιού της Τήνου βρισκόταν επάνω στη γραμμή που άρχιζε από τον καθολικό Ναό του Αγίου Νικολάου και τελείωνε στον ομώνυμο ορθόδοξο Ναό. Η προς τα νότια της γραμμής αυτής ξηρά ήταν τότε θάλασσα. Οι προσκυνητές από την πόλη πορεύονταν προς τα Κιόνια. Προτού να προσέλθουν στο Ιερό λούζονταν στους παρακειμένους λουτήρες και ένιπταν τα χέρια και τα πόδια. Έτσι καθαροί στο σώμα και εξαγνισμένοι στην ψυχή έμπαιναν στο Τέμενος. Οι Ιερείς ερράντιζαν τους προσκυνητές με κλώνο δάφνης με το αγιασμένο συνήθως θαλάσσιο νερό που περιείχε λεκάνη τοποθετημένη επάνω στο περιρραντήριο. Από το τέμενος οι προσκυνητές παρακολουθούσαν τις ιεροτελεστίες της αρχαίας θρησκείας και έψαλλαν ύμνους προς τους δύο μεγάλους θεούς του υγρού στοιχείου.
Το πρώτο μέρος των ιεροτελεστιών αποτελούσαν οι θυσίες που ήταν αναίμακτες και αιματηρές. Οι πρώτες γινόνταν συνήθως στο Θυσιαστήριο που βρισκόνταν μέσα στους Ναούς, με τις προσφορές καρπών, γλυκισμάτων και προσφορών που κατασκεύαζαν με μείγμα από αλεύρι, μέλι και λάδι (πόπανα ή πέλανα). Κατά τις αναίμακτες θυσίες έκαιαν επάνω στο Βωμό εύοσμα ξύλα, αρωματώδεις ουσίες και λιβανωτό, έκαναν σπονδές δηλαδή έχυναν κρασί, μέλι, γάλα, λάδι και νερό, για να τιμήσουν τον Θεό ή να επικυρώσουν μια οποιαδήποτε μεταξύ των συμφωνία. Κοντά στο Βωμό στέκονταν οι Ιερείς και ανέπεμπαν ύμνους στους Θεούς.
Τις αναίμακτες θυσίες που δεν ήσαν δαπανηρές προσέφεραν οι πτωχοί. Τις αιματηρές θυσίες προσέφεραν οι πλούσιοι και γινόνταν συνήθως κατά τις μεγάλες εορτές προς τιμήν του Ποσειδώνος και της Αμφιτρίτης. Στο Θυσιαστήριο του βωμού που έκειτο ανατολικά του Ναού οι Ιερείς έκαιαν αρωματικά και εύοσμα ξύλα, για να καθαρισθεί από τα μιάσματα. Στόλιζαν ζωντανό το θύμα ερίφιο ή αρνί με στεφάνους και ταινίες και το οδηγούσαν στο βωμό. Καλόν οιωνό θεωρούσαν αν το θύμα βάδιζε προς το βωμό μα με το κεφάλι προς τα κάτω οικειοθελώς, κακό δε οιωνό αν τούτο έφερε ισχυρή αντίσταση. Αναμμένο δαυλό από τη φωτιά του θυσιαστηρίου βύθιζαν σε λεκάνη με αγιασμένο νερό και ερράντιζαν το θύμα και το βωμό. Με χοντροαλεσμένο αλεύρι σκέπαζαν το κεφάλι του θύματος, έκοβαν λίγες τρίχες και τις έρριχναν στη φωτιά του θυσιαστηρίου.
Ο Ιερεύς ή ο βοηθός του έφραζε το θύμα με κοπίδα. Το υπηρετικό πρόσωπο έγδερνε το θύμα, αφαιρούσε τα σπλάχνα του, απέκοπτε τους μηρούς του με λιγοστό κρέας, τους ερράντιζε με κρασί και τους έθετε επάνω στο θυσιαστήριο. Τα λοιπά μέρη του θύματος τα έψηναν και τα έτρωγαν εκείνοι που τελούσαν και μετείχαν στη θυσία. Οι Ιερείς έπερναν το δέρμα και το κρέας που έβγαινε από τον ένα μηρό. Κατά την θυσία οι Ιερείς έψαλλαν ύμνους με συνοδεία αυλού.
Οι μάντεις κατά την τελετή της θυσίας παρατηρούσαν την ομαλή ή δύστροπη μετάβαση του θύματος στο βωμό, την κλίση της κεφαλής του προς τα κάτω, επάνω ή πλάγια, τον ήπιο ή μη θάνατο, τη ροή του αίματα, την αγωνία του θύματα όταν το έσφαζαν, την κατεύθυνση του καπνού που υψώνονταν κατά τη θυσία. Από τις παρατηρήσεις αυτές προέλεγαν τι έμελλε να συμβεί σε κείνους που προσέφεραν τα θύματα και προέβαιναν στις θυσίες. Οι συνηθισμένες θυσίες ήταν τα εκατοντέριφα (θυσία εκατόν εριφίων). Οι προσκυνητές πέντε (5) ημέρες μετά την άφιξίν των στην Τήνο προσέφεραν στο Ιερό ένα ή περισσότερα ερίφια.
Ο Κωμικός Εύφρων στην κωμωδία του «Οι Αδελφοί» παρεισάγει σκηνή από Τηνίους γέροντας με άσπρα μαλλιά που ήλθαν προσκυνητές στην Τήνο και έθυαν στο Ιερό. Κάποιος κρυφά είχε αφαιρέσει τους νεφρούς και κατόπιν φώναζε «το θύμα δεν έχει νεφρούς».
Οι Ιερείς ωνομάζονταν θεοπρόποι και ιεροποιοί. Ήσαν άνθρωποι με εξαιρετικά προσόντα και μεγάλη μόρφωση. Γνώριζαν την πολιτική κατάσταση και τις τοπικές ανάγκες των Ελληνικών πόλεων και αποικιών. Ακόμη γνώριζαν τις συνθήκες ζωής των ατόμων που κατέφθαναν στην Τήνο σαν προσκυνητές του Ιερού του Ποσειδώνος και της Αμφιτρίτης. Τις πληροφορίες αυτές έπερναν από έμπιστα πρόσωπα που κατοικούσαν έξω από την Τήνο.
Οι Ιερείς φορούσαν λευκό χιτώνα χωρίς ζώνη. Για να διακρίνωνται από τους πολίτες έφεραν σκήπτρο και κρατούσαν τα κλειδιά του Ναού. Κατά το χρόνο των ιεροτελεστιών και θυσιών φορούσαν πολυτελή και λαμπρά πορφυρά ενδύματα και στο κεφάλι έφεραν στέμμα από φύλλωμα ελαιοδένδρων ή δάφνης και από χρυσό με δυο ταινίες μάλλινες που εκρέμονταν στα πλάγια. Προ των ιεροτελεστιών ένιπταν τα χέρια και τα πόδια. Οι Ιερείς ήσαν δυνατοί και ωραίοι και αρτιμελείς κατά τη σωματική διάπλαση, χωρίς ηθικά στίγματα και κηλίδες. Ανελάμβαναν το αξίωμα κατά κληρονομική διαδοχή ή με κλήρωση από τους άρχοντες και έδιναν όρκο σ’ αυτούς πως θα τηρήσουν βίο άμεμπτο. Οι άρχοντες τιμωρούσαν του Ιερείς σε περίπτωση που παρέβαιναν τον όρκο.
Τα καθήκοντά των Ιερέων ήταν η τέλεση των Ιεροτελεστιών και των θυσιών, η φύλαξη των ιερών σκευών, η μέριμνα για τους αγιασμούς και τι ιερές καθάρσεις, η επίβλεψη για την καθαριότητα του Ιερού, η συντήρηση τούτου, η αύξηση των προσόδων, η προστασία και η φύλαξη της περιουσίας, η καλλιέργεια των κτημάτων, η πώληση των δερμάτων, και η προστασία εκείνων που εδιώκονταν και κατέφευγαν στο άσυλο του Ναού.
Στο προσωπικό του Ναού και του Ιερού ανήκαν οι Μάντεις, οι αυλητές και αυλήτριες, οι κήρυκες, οι βοηθοί των Ιερέων και οι υπηρέτες, οι νεωκόροι και οι παράσιτοι που συνέλεγαν το σιτάρι, και τις άλλες προσφορές των πιστών και τα εισοδήματα από τα κτήματα του Ναού.

ΤΩ ΘΕΡΑΠΕΥΤΗΡΙΟ

Η Τήνος με τα πολλά Ιερά της, κυρίως δε με το Ιερό του Ποσειδώνος και της Αμφιτρίτης είχε καταστεί Πανελλήνιο προσκύνημα. Οι μακρυνοί μας πρόγονοι λάτρευαν τους θεούς του υγρού στοιχείου σαν μεγάλους γιατρούς, που εθεράπευαν κάθε νόσηια, κυρίως δε είχαν ειδικότητα στις επιδημίες.
Ο Ποσειδών κατά την παράδοση, απέκτησε φήμη μεγάλου γιατρού από την εποχή που έστειλε στο νησί απειρία πελαργών που εξωλόθρευσαν τα φίδια.
Το Ιερό του Ποσειδώνος και της Αμφιτρίτης είχε καταστή θεραπευτήριο εφάμιλλο του Ασκληπιείου της Επιδαύρου. Η τοποθεσία προς τούτο ήταν κατάλληλη. Το Υγιεινό κλίμα, ο καθαρός αέρας, το σκιερό άλσος, τα άφθονα νερά, ο εκτεταμένος ορίζοντας, οι κατάφυτες από σπάρτα και άλλους θάμνους πλαγίες των βουνών, οι βαθύσκιες ρεμματιές, οι ορμητικοί χείμαρροι, η άλλοτε γαλήνια και άλλοτε τρικυμισμένη θάλασσα, το άλλοτε δυνατό και άλλοτε ανάλαφρο αεράκι, αποτελούσαν όρους ευνοϊκούς και εξαιρετικούς για τη θεραπεία καιτην ανάρρωση των ασθενών. Σε ένα τέτοιο εξαιρετικό περιβάλλον οι ασθενείς με την υδροθεραπεία, με τις σωματικές ασκήσεις και τους περιπάτους, με την καλή διατροφή, με τη θρησκευτική υποβολή και με τις ιατρικές επεμβάσεις που γινόταν συνήθως από τους Ιερείς, εύρισκαν την υγείαν των.
Στο Ιερό το φημισμένο Θεραπευτήριο του Ποσειδώνος και της Αμφιτρίτης έφθαναν οι ασθενείς από τα πέραμα της οικουμένης με φρικτούς και ανυπόφορους πόνους, με τα πρωτόγονα τότε πλωτά μέσα , ύστερ’ από ταξίδι μακροχρόνιο, άλλοι με τα πόδια και άλλοι με φορείο, για να ζητήσουν την ίαση των από την πάθηση που υπέφεραν. Οι ετοιμοθάνατοι εύρισκαν τη θύρα του Ναού κλειστή και πέθαιναν μέσα στα χωράφια, χωρίς ιατρική περίθαλψη και βοήθεια.
Σαν μέσα θεραπευτικά οι Ιερείς ,μεταχειρίζονταν την αγυρτεία και την υποβολή. Επίσης προέβλεπαν σε μικρές εξωτερικές χειρουργικές επεμβάσεις.
Υπέβαλλαν την ιδέα στους ασθενείς ότι ο Θεός τους έχει προικίσει με υπερφυσικές δυνάμεις και ικανότητες με τις οποίες τους εθεράπευαν. Επίσης με διάφορες τελετές και μυσταγωγίες προσπαθούν να διεγείρουν και να εξάπτουν τη φαντασία των ασθενών, έτσι ώστε να πιστεύουν πως η θεραπεία θα είναι αποτέλεσμα επεμβάσεως του Θεού.
Η είσοδος των ασθενών  στο Ναό, όπου διανυκτέρευαν γινόνταν ύστερ΄ από δίαιτα και υδροθεραπεία που απέβλεπε στον ηθικό καθαρμό. Οι Ιερείς σε κατάλληλη στιγμή τους έδιναν τα φάρμακα σύμφωνα με την συνταγή του Θεού. Εφρόντιζαν ακόμη όπως επέλθη η θεραπεία με τη θεοφάνεια, με την έκσταση, με τις οπτασίες και με τα όνειρα των ασθενών που αυτοί τους τα εξηγούσαν. Άμα ενύκτωνε οι νεωκόροι άναβαν τα κανδήλια και οι Ιερείς ανέπεμπαν δέηση στο Θεό, ώστε να λυπηθη και να θεραπεύση τους ασθενείς πιστούς.
Μετά τη δέηση οι νεωκόροι έσβηναν τα κανδήλια και άρχιζεν η αγωνία της θεραπείας. Η αναμονή στο βαθύ σκότος επί ώρες ολόκληρες, η κατανυκτική δέηση των ιερέων, ομαδική υποβολή, οι ψιθυριστές προσευχές των ασθενών ηλέκτριζαν την ατμόσφαιρα και έφερναν το ποθούμενο αποτέλεσμα σε πολλούς ασθενείς ιδίως δε σε κείνους που έπασχαν από νευρικά και ψυχικά νοσήματα.
Όσοι έπασχαν από επιληψία είχαν το δικαίωμα να κατακλιθούν κάτω από το άγαλμα του Θεού, γιατί την ασθένεια αυτή τη θεωρούσαν σαν ιερή. Όταν κάποτε ο Αθηναίος Τιμοκλής του Μνησικλέους που υπέφερε από νόσημα των ματιών κατακλίθηκε κάτω από το άγαλμα, ο Θεός τον ρώτησε γιατί έπραξε τούτο, αφού δεν έπασχε από επιληψία. Ο ασθενής του απήντησε πως επιθυμία και πόθος του ήταν να τύχη της θείας αντιλήψεως το ταχύτερο. Αμέσως ο Θεός εθεράπευσε το νόσημα των ματιών, εχορήγησε όμως σαν δώρο στον ασθενή την επιληψία για να μπορεί στο μέλλον να κατακλίνεται ελεύθερα κάτω από το άγαλμα του.
Οι Ιερείς απέδιδαν την θεραπεία στην επενέργεια και επέμβαση του Θεού και προκαλούσαν εκείνους που εθεραπεύθηκαν να εκδηλώνουν την ευγνωμοσύνην των προς αυτόν, κυρίως με τη χορήγηση διαφόρων προσφορών σε είδος και σε χρήμα, καθώς και διαφόρων αναθημάτων. Οι πτωχοί προσέφεραν μέλι, γάλα και άλλα γεωργικά είδη, οι πλούσιοι βόδια και χρήματα. Υπήρχαν και οι φιλάργυροι που προσπαθούσαν με διάφορα τεχνάσματα να αποφύγουν την προσφοράν των. Οι Ιερείς για να διατηρήσουν τη φήμη του Ιερού, δεν ζητούσαν φανερά αμοιβή για την ιατρική περίθαλψη από εκείνους που θεραπεύονταν. Όσοι δεν εύρισκαν ανακούφιση και θεραπεία στο Ιερό ήσαν ελεύθεροι να επιστρέψουν στην πατρίδα των χωρίς να καταβάλουν προσφορές.
Το Ιερό του Ποσειδώνος και της Αμφιτρίτης είχε φημισθή  σαν θεραπευτήριο από τα καλύτερα και αθρίοι έφθαναν σ’ αυτό όσοι έπασχαν από διάφορα νοσήματα. Άρχοντες ακόμη, βασιλείς και στρατηγοί αποβιβάζονταν στα Κιόνια, θυσίαζαν στο Θεό, τον παρακαλούσαν να καταπραΰνη τη φουρτουνιασμένη θάλασσα και να τους δώση ούριο άνεμο και κατόπιν γεμάτοι πίστη και ελπίδα συνέχιζαν το ταξίδι των.
Όσο πιο γνωστό γινόταν το Θεραπευτήριο, τόσο περισσότερο τα έσοδα του ηύξαναν. Μ’ αυτά οι Ιερείς εμεγάλωναν τις εγκαταστάσεις του που περιείχαν, εκτός του Ναού και του Βωμού, Βιβλιοθήκες, παλαίστρες, Θέατρο, Λουτρά, ξενώνες για τους προσκυνητές, μαρμάρινες εξέδρες, αγάλματα και ανδριάντες, μεγάλο άλσος και διάφορα άλλα αναθήματα. Ο Ποσειδών έκαμε πολύτιμη βοηθό τη σύζυγό του Αμφιτρίτη που της έμαθε την ιατρική επιστήμη. Η Αμφιτρίτη γιάτρευε κυρίως τις γυναίκες που δεν τεκνοποιούσαν. Στη Θεά προσέφυγε η βασίλισσα της Κρήτης Μνησαρέτη και την παρεκάλεσε να μείνη έγκυος για να δώση διάδοχο σύζυγο της. Η Θεά ευδόκησε να εισακούση την δέηση της Βασίλισσας.
Από το μεγάλο χώρο που κατελάμβανε το Ιερό με τα διάφορα γύρω του κτίσματα ένα ελάχιστο μέρος, μικρότερο από το 1/5 του συνόλου, έχει ανασκαφή.
Μελλοντική ανασκαφή όλης της εκτάσεως μέλλει να αποκαλύψη και άλλα κτίσματα και αρχαιολογικά ευρήματα. Πιθανώς κάτω από την επιφάνεια της γης γύρω αγρών να αποκαλυφθούν και πίνακες, με χαραγμένα τα ονόματα των ασθενών που θεραπεύθηκαν, η ασθένεια από την οποίαν έπασχαν και ο τρόπος της θεραπείας. Τέτοιου είδους πίνακες έχουν βρεθή σε άλλα Ασκληπιεία.

ΟΙ ΠΑΝΗΓΥΡΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ

Ποσιδώνια ή Ποσίδεια ωνομάζονταν οι πανηγύρεις που γινόνταν προς τιμήν του Ποσειδώνος κατά τους μήνες Ιανουάριο και Φεβρουάριο (Ποσειδεώνα μήνα).
Τα Ποσειδώνια ή Ποσίδεια ήταν συνήθως θρησκευτικές πανηγύρεις θυσίας ανάλογες ανάλογες σε αριθμό προσκυνητών με τις σημερινές πανηγύρεις της Μεγαλόχαρης. Στο κύκλο των παραπάνω θρησκευτικών πανηγύρεως περιλαμβάνονταν σωματικοί και πνευματικοί αγώνες, ιερές πομπές με μουσική και ύμνους, χοροί, εστιάσεις, ευωχίες κλπ. Ακόμη κατά τις πανηγύρεις αυτές συγκεντρώνονταν έμποροι και παραγωγοί και έκαναν αγοραπωλησίες γεωργικών και βιοτεχνικών προϊόντων, ζώων κλπ.
Η ακμή των πανηγύρεων σχετίζεται με τη μεγάλη ανακατασκευή του Ιερού (278-261 π.Χ.) και με το κοινό των Νησιωτών που τα μέλη του έφθαναν και συνεδρίαζαν στην Τήνο. Η οργάνωση των πανηγύρεων γινόνταν από το Δήμο των Τηνίων. Επί κεφαλής της οργανώσεως ήτάν ο Άρχων με βοηθό του την Αρχίδα, που αυτός την εξέλεξε για την επιστασία των Πανηγύρεων.
Το αξίωμα της Αρχίδας, καθώς φαίνεται από τους καταλόγους που βρέθηκαν είχαν καταλάβει σε μια εποχή η Φιλίννα Κλεοφράδου, η Κλειώ Μνήμονος, η Μέλιννα Μελανίππου. Επίσης αναφέρονται στους ιδίους «οι Παίδες» που βοηθούσαν τους Άρχοντες κατά τις πανηγύρεις και τις εστιάσεις. Αναφέρονται τα ονόματα των παίδων : Οινοπίδης, Αίσχρων, Αισχρίων, Σάτυρος, Φανοκράτης, Χρυσόγενας και άλλοι.
Βοηθοί των Αρχόντων ήσαν ακόμη και οι Πάρεδροι.
Από μερική ανασκαφή που έγινε προς τα βόρεια του Ιερού Ναού της Ευαγγελιστρίας απεκαλύφθη το Πρυτανείο και μέσα σ’ αυτό επιγραφές που αναφέρουν τα ονόματα 12-20 παρέδρων, Βοηθών του Άρχοντα κατά την τελεστή των δημοτελών πανηγύρεων για κάθε περίοδο.
Κατά τις πανηγύρεις η Βουλή και ο Δήμος των Τηνίων ή οι Σύνεδροι και το κοινό των Νησιωτών απένεμαν τιμές με ψηφίσματα σ’ όσους είχεν προσφέρει εξαιρετικές υπηρεσίες στον τόπο, καθώς θα αναφέρωμε στο σχετικό κεφάλαιο. Η επίσημη ανακοίνωση των τιμών γινόνταν από τον άρχοντα της πόλεως όχι μόνο κατά την τελετή της θυσίας, αλλά και στο θέατρο, όπου ο δήμος ωργάνωνε και έδιδε παραστάσεις τραγωδιών κατά τις πανηγύρεις των Ποσειδωνίων ή Ποσιδείων.
Το Θέατρο είχεν οργανικό Σύνδεσμο με τις θρησκετικές πανηγύρεις και οι μακρυνοί μας πρόγονοι το θεωρούσαν όχι μόνο σαν μέσο ψυχαγωγίας, αλλά σαν έξοχη πνευματική εστία, που παρείχε εξαίρετα διδάγματα στους θεατές. Οι υποκριτές (ηθοποιοί) ήσαν άνθρωποι με εξαιρετική μόρφωση και ευγλωττία, οι δε θεατές τους τιμούσαν ιδιαιτέρως. Οι Γυναίκες δεν έπαιρναν μέρος στη παράσταση Θεατρικού έργου. Το ρόλο των γυναικών έπαιζαν άνδρες που φορούσαν γυναικεία ενδύματα και προσωπεία. Οι Χορηγοί του Θεάτρου δαπανούσαν μεγάλα πόσα για το λαμπρό διάκοσμο και για τις πολυτελείς αμφιέσεις των ηθοποιών.
Το θέατρο είχε σχήμα ορθογώνιο. Το μισό τμήμα είχε μικρύκλίση τούτο για την κατασκευή αμφιθεαρτικά των λιθίνων κερκιδών - καθισμάτων των θετών. Τα μπροστινά εδώλια προωρίζονταν για τους Ιερείς, τους στρατηγούς, τους πρεσβευτές και τους ευεργέτες του Ιερού, τα μεσαία για τους ελεύθερους πολίτες και τα τελευταία για τους δούλους. Οι τελευταίοι προτού να αρχίση η θεατρική παράστασις τοποθετούσαν μαξιλάρια στα λίθινα εδώλια για να κάθωνται οι κύριοι τους. Το άλλο μισό Τμήμα του ορθογωνίου, η ορχήστρα ήταν επίπεδο. Το μεγαλύτερο μέρος του χώρου αυτού που βρισκόνταν μπροστά από τα εδώλια των επισήμων προωρίζονταν για την δράση του χορού, (εκπροσώπων της κοινής γνώμης) και για τη διεξαγωγή των αθλητικών αγώνων. Ο χορός εξέφερε κρίσεις σε όσα έλεγαν οι υποκριτές (ηθοποιοί) και εξέφραζε τις ιδέες και τα συναισθήματα του κοινού.
Τέλος στο υπόλοιπο και ακραίο τμήμα του επιπέδου ήταν η σκηνή σε σχήμα ορθογώνιου, που περιελάμβανε αρκετά διαμερίσματα για την προετοιμασία και εμφάνιση των υποκριτών στο προσκήνιο. Η σκηνή ήταν απέναντι στους θεατές και βρισκόταν σε επίπεδο υψηλότερο από το δάπεδο της Ορχήστρας. Οι υποκριτές φορούσαν υψηλά υποδήματα και πολυτελή ενδύματα που έφεραν έγχρωμες κατακόρυφες ρίγες. Παραγέμιζαν το σώμα τους με διάφορα εσωτερικά ενδύματα, για να φαίνονται μεγαλύτεροι σε όγκο και για να προκαλούν οπτική απάτη.
Κατά την διάρκεια των θεατρικών παραστάσεων επικρατούσε ησυχία. Ειδικοί υπάλληλοι, οι ραβδούχοι, τηρούσαν την τάξη και τιμωρούσαν εκείνους που ατακτούσαν. Δείγμα επιδοκιμασίας των υποκριτών και του χορού ήταν τα χειροκροτήματα και της αποδοκιμασίας τα σφυρίγματα των θεατών. Για τα ευχάριστα μέρη της παραστάσεως οι θεατές ζητούσαν την επανάληψη με το επιφώνημα «αύθις»
Επειδή η απόσταση της σκηνής από τα εδώλια ήταν μεγάλη και δεν ακούγονταν οι υποκριτές από τους θεατές, γι’ αυτό τοποθετούσαν χάλκινα αγγεία σχήματος κώμωδος σε μικρές κοιλότητες μέσα στα ειδώλια των θεατών, ώστε να γίνεται αντήχηση της φωνής. Οι θεατές για να εισέλθουν στο θέατρο, πλήρωναν και έπαιρναν εισιτήριο.
Εκτός από τις θεατρικές παραστάσεις στο αρχαίο θέατρο γινόνταν και αθλητικοί αγώνες. Προτού να αρχίσουν οι αγώνες οι αθλητές έκαναν θυσία στους θεούς. Ήσαν γυμνοί αλειμμένοι με λάδι και αγωνίζονταν μέσα στο στίβο (ορχίστρα). Ο κήρυκας φώναζε τα ονόματα και την πατρίδα των αθλητών. Στο τέλος των αγώνων η Ελλανόδικος Επίτροπος στεφάνωνε τους νικητές με θαλλό ελαίας (κότινο).
Στο θέατρο γινόνταν ακόμη και πνευματικοί αγώνες. Οι ποιητές απήγγελλαν τα ποιήματα τους, οι ιστορίες διάβαζαν τις ιστορίες τους, Ρήτορες ρητόρευαν και οι Καλλιτέχνες εξέθεταν τα έργα τους.
Ο Χορός και η μουσική αποτελούσαν αναπόσπαστο μέρος των θεατρικών παραστάσεων. Οι Δραματικοί χοροί ήσαν απαραίτητοι για τη διδασκαλία των δραμάτων και οι θυσίες γινόνταν με χορό και μουσική. Γνωστά είδη χορών είναι ο κυκλικός, που μοιάζει σαν το σημερινό συρτό και ο αντίχορος, που οι χορευτές χόρευαν δυο-δυο.  Στο μέσω των χορευτών στεκόνταν οι μουσικοί που έπαιζαν την φόρμιγγα, είδος κιθάρας, τραγουδούσαν και έδιναν το ρυθμό στους χορευτές.
Η μουσική και ο χορός έτερπαν και έφεραν ευθυμία και φαιδρότητα στους θεατές, μόρφωναν το πνεύμα, συντελούσαν στην ανάπτυξη των ηθικών δυνάμεων της ψυχής και θεράπευαν χρόνια ψυχικά και νευρικά νοσήματα. Εφ’ όσον το Θέατρο συνδέονταν με τη θρησκεία των αρχαίων και αποτελούσε αναπόσπαστο μέρος της λατρείας, εύλογο είναι ότι και στο Ιερό του Ποσειδώνα και της Αμφιτρίτης θα υπήρχε Θέατρο. Δεν αποκλείεται λοιπόν η Αρχαιολογική σκαπάνη να φέρη στο φως ίχνη Θεάτρου, εφ’ όσον στο χώρο αυτό υπήρχε η κατάλληλη και φυσική τοποθεσία (έδαφος με κλίση και επίπεδο) για την ίδρυση και λειτουργία του. Αν υπήρχε Θέατρο στα Κιόνια οι λόγοι της αχρηστεύσεως του από τους χρόνους της ανακατασκεύης του Ιερού είναι οι παρακάτω:
1) επειδή η πόλη της Τήνου ήταν η έδρα της Βουλής και του Δήμου των Τηνίων. 2) επειδή οι Σύνεδροι και το Κιονόν των Νησιών των συνεδρίαζαν στο Πρυτάνειο που βρισκόταν στην πόλη και προς τα Βόρεια του Ιερού Ιδρύματός Ευαγγελιστρίας και 3) επειδή οι προσκυνητές του Ιερού του Ποσειδώνα και της Αμφιτρίτης εύρισκαν ανέσεις περισσότεες στην πόλη, ώστε μετά την τελετή της θυσίας να πορεύωνται σ’ αυτή και να παρακολουθούν τις θεατρικές παραστάσεις στο κοινό Θέατρο του Διονύσου και του Ποσειδώνα για το οποίο θα γίνη λόγος πιο κάτω.
Σε ένα ψήφισμα που βρέθηκε προς τα Δυτικά του Ιερό Ιδρύματος και μέσα στον κήπο του Αθηναίου, αφιερωμένο από τον Δήμον και την Βουλή της Τήνου στο Μελησία του Μελησίου το Μυτιληναίο αναγράφεται, πως η απόδοση των τιμών και η στέψη έγινε στο Θέατρο του Διονύσου. Από το ψήφισμα αυτό συνάγεται, πως ο παραπάνω κήπος μαζί με τα αγροτικά κτήματα που βρίσκονται προς τα βόρεια του Φραγκ. Φιλιππούση, του Χατζίρη και των Πατέρων  αποτελούσαν το θέατρο του Διονύσου, Καθώς είναι γνωστό ο Ναός του Διονύσου υπήρχε εκεί όπου σήμερα έχει ανεγερθή ο Ναός της Μεγαλόχαρης. Το παραπάνω Θέατρο από τον Γ΄π.Χ. αιώνα υπήρξε κοινό για τις πανηγύρεις των Ποσειδωνίων και των Διονυσίων, καθώς αναφέρεται σε άλλα ψηφίσματα.
Ο χώρος που καταλαμβάνουν τα παραπάνω κτήματα και ο κήπος ήταν κατάλληλα για την ίδρυση Θεάτρου. Τα κτήματα των Πατέρων , του Χατζίρη και το μισό του Φραγκ. Φιλιππούση , έχουν κλίση προς τα νότια για την κατασκευή των λιθίνων κερκίδων , το άλλο μισό του Φραγκ. Φιλιππούση και ο κήπος του Αθηναίου για την κατασκευή της Ορχήστρας και της σκηνής.
Στο κτήμα του Χατζίρη κατά την ανακαίνιση της οικίας βρέθηκε υπόγεια μαρμαρόστρωτη στοά από την οποία ανέβαναν και κατέβαιναν οι αθλητές κάτω από τις κερκίδες στο στίβο του Θεάτρου. Στο ίδιο κτήμα βρέθηκε κεραμίδι κυκλικό με τα γράμματα Ε.Α.Κ. και με γραμμές σαν ακτίνες που είχαν κατεύθυνσιν από την περιφέρεια στα γράμματα. Το εύρημα αυτό κατά τους αρχαιολόγους είναι εισιτήριο Θεάτρου. Το Ε εσήμαινε πέμπτη  το Α. αριστερά και το Κ κερκίδα. Βρέθηκαν ακόμη στην περιοχή αυτή αρκετά μετάλλινα νομίσματα με δυσδιάκριτες παραστάσεις. Στον κήπο του Αθηναίου βρέθηκε ορθογώνιο μάρμαρο μήκους 0,80 , πλάτους 0,22 και πάχους 0,18. Στο μέσο είναι τοποθετημένο μισό κιονόκρανο ρυθμού δωρικού και τμήμα του κορμού του κίονα με εξ (6) ραβδώσεις . Το σχήμα και οι διαστάσεις του αρχιτεκτονικού τούτου μέλους δείχνουν πως μπορεί να προέρχεται από την κορωνίδα της σκηνής του Θεάτρου.
Στο κτήμα του  Χατζίρη βρέθηκαν δύο κιονίσκοι περιρραντηρίου και μια μαρμάρινη βάση κιόνος αττικού τύπου.
Επίσης σε ένα κτήμα της περιοχής αυτής υπήρχε εντοιχισμένο μαρμάρινο θραύσμα ενεπίγραφης στήλης με ψήφισμα και με τη λέξη << Εκατοντερίφα >>. Εικάζεται ότι με το ψήφισμα αυτό ο Δήμος και η Βουλή των Τηνίων απένεμαν τιμές και στεφάνωναν κάποιον που πρόσφερε στο Ιερό του Διονύσου για θυσία εκατό (100) ερίφια.

3

Ανασκαφική έρευνα

ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΗ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ

Σε μια τοποθεσία παραλιακή που βρίσκεται βορειοδυτικά της πόλεως Τήνου σε απόσταση 3 χιλιομέτρων απ’ αυτή και συνδέεται με αυτοκινητόδρομο (δεν θα αργήση να έχη τακτική συγκοινωνία δυο φορές την ημέρα με το Λεωφορείο Τήνου – Πύργου, όταν διανοιχθή αυτοκινητόδρομος που θα συνδέη την τοποθεσία αυτή με το εξωκκλήσι Αγίας Μαρίνα) είχεν ιδρυθή το Ιερών δυο συζύγων Θεών του υγρού στοιχείου και μεγάλων θαυματουργών γιατρών. Η τοποθεσία αυτή ονομάζεται Κιόνια. Προς τα βόρεια των Κιονίων υψώνονται απότομες πλαγίες των βουνοκορφών που τις αυλακώνουν τρεις ορμητικοί χείμαροι. Ο ένας απ’ αυτούς που λέγεται «Σαμπιά», ελίσσεται σαν φίδι από τα κράσπεδα του Εξωμβούργου και εκβάλει στην ανατολική πλευρά της τοποθεσίας κοντά στο Ιερό. Μια αμμουδιά μήκους ενός χιλιομέτρου εκτείνεται στα νότια. Αρχίζει από την εκβολή του χειμάρρου «Σαμπιά» και φτάνει μέχρι το παραλιακό εξωκκλήσι «Παναγία η Κιονιώτισσα».
Στην αμμουδιά αυτή ξεσπά άλλοτε απαλό και χαδιάρικο και άλλοτε μανιασμένο και αφρισμένο κύμα. Στην ανατολική πλευρά και μέσα στους παρακείμενους αγρούς μήκους 250 μέτρων και μέχρι του χειμάρρου του Παππά, είχεν ιδρυθεί το Ιερό του Ποσειδώνος και της Αμφιτρίτης.
Ο καταλυτής χρόνος των 2.500 και πλέον ετών, ο φανατισμός των πρώτων χριστιανών που γκρέμιζαν και κατέστρεφαν κάθε κτίσματα της αρχαίας θρησκείας,, η μη κατανόηση της αξίας των ανεκτιμήτων προχριστιανικών θρησκευτικών και καλλιτεχνικών κειμηλίων, τα οποία κατέστρεφαν και τέλος η αρχαιοκαπηλεία συνέβαλαν ώστε ο χώρος αυτός να ερειμωθή και να μεταβληθή σε αγρούς. Εξ άλλου το γύρω από το Ιερό άλσος που είχεν έκταση 30 και πλέον στρεμμάτων ΄χει αποψιλωθή. Έτσι δεν έμειναν ίχνη που να δείχνουν, πως στο χώρο αυτό υπήρχε στην παλήα εποχή λαμπρό Ιερό.
Ο βέλγος αρχαιολόγος H.Demoulin ήλθε στην Ελλάδα κατά το έτος 1902 και υπηρέτησε στη Γαλλική Αρχ. Σχολή, φλέγοντας από το πάθος της ανακαλύψεως αρχαίων επιγραφών και για το σκοπό αυτό περιήλθε πολλά μέρη της Ελλάδας. Έφθασε και στην Τήνο κατά το Μάρτιο του 1902 και ερεύνησε διάφορα μέρη του νησιού. Κύριος σκοπός του ήταν να ανακαλύψη την τοποθεσία, όπου στην αρχαία εποχή βρησκόταν το μεγάλο και ωραίο Ιερό του Ποσειδώνος και της Αμφιτρίτης, που κάνεις από τους αρχαίους και νέους συγγραφείς δεν κατώρθωσε να την καθορίση.
Μόνο ο γεωργάφος Στράβων που ταξίδεψε στα Νησιά του Αιγαίου Πελάγους κατά το τέλος του Α΄ π.Χ. αιώνα ανεφέρει, πως το ιερό ήταν μεγάλο και «θέας άξιον», πως βρισκόταν έξω από την πόλη της Τήνου και μέσα σε άλσοςκαι πώς στο Ιερό αυτό υπήρχαν μεγάλα εστιατόρια για την εξυπηρέτηση των πολυπληθών προσκυνητών που έφθαναν στην Τήνο από τα γειτονικά, για να γιορτάσουν τα Ποσειδώνια.
Από τους νεώτερους συγγραφείς μονάχα ο Λ. Ροςς που ήλθε στην Τήνο κατά τα μέσα του 19ου αιώνα συμπεραίνει την ακριβή θέση του Ιερού. Αναφέρει, πως απέναντι από το πικρό κόλπο του Σταυρού υπάρχει ένα αλίπεδο μικρό που ονομάζεται «Σαμπιά» και βρίσκεται στο ανατολικό μέρος της τοποθεσίας «Κιόνια». Τούτο απέχει μισή λεύγα (2.500 μ.) από την παλιά πόλη και βορειοδυτικά αυτής. Αλλά δεν μπόρεσε να περισυλλέξη τεκμήρια επιτόπου που να επιβεβαιώνουν την υπόθεση του.
Με τις πιο πάνω πληροφορίες του Στράβωνα και του Λ. Ροςς ο Βέλγος αρχαιολόγος είχεν επισημάνει την τοποθεσία που έπρεπε να ανακλάψη. .Η τοποθεσία αυτή βρίσκεται περί τα 250 μέτρα δυτικά της εκβολές του χειμάρρου «Σαμπιά» και απέχει από την θάλασσα περί τα εξήντα (60) μέτρα.
Είχε κάνει δοκιμαστικές ανασκαφές έρευνες μέσα σε παραλιακά αργοκτήματα που βρίσκονταν μεταξύ των Χειμάρων «Σαμπιά» και «Κολώνες» (Λαγκάδι του Παππά) κατά τον Ιούνιο και Ιούλιο του 1902. από τις πρόχειρες αυτές ανασκαφές ήλθαν στο φως θεμέλια αρχαίων οικοδομών και επιγραφές που μνημόνευαν τους αρχαίους Θεούς Ποσειδώνα και Αμφιτρίτη. Δεν του έμενε πια ανφιβολία, πως ο χώρος που αναζητούσε ήταν αυτός.

ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ

Πρόλαβε τώρα επιτακτική η ανάγκη διενεργείας συστηματικών ανασκαφών.
Μαζί με τον τότε Επιμελητή Αρχαιοτήτων Τήνου Νικόλαο Σακελλίωνα ζητούν την άδεια από το Υπουργείο Εκκλησιαστικών και Παιδεία να προβούν σε ανασκαφές. Ακόμη ζητούν να εγκρίνη το Υπουργείο και χορηγήση πίστωση το Ιερό Ίδρυμα Ευαγγελιστρίας για την αγορά των αργών όπου βρισκόταν το Ιερό. Το Υπουργείο έδωσε την έγκριση και το Ιερό Ίδρυμα αγόρασε τους αγρούς υπό τον όρο, ότι θα ανήκουν σ’ αυτό και θα παραχωρηθούν για αρχαιολογικές έρευνες, τα δε αρχαιολογικά αντικείμενα που επρόκειτο να αποκαλυφθούν θα παραμείνουν στην Τήνο και θα φυλαχθούν σε μια από τις αίθουσες του Ιερού Ιδρύματος, μέχρι να συσταθή Αρχαιολογικό Μουσείο στα Κιόνια, οπότε θα μετακομιζόταν σ’ αυτό.
Και τώρα παρουσιαζόταν οξύ το πρόβλημα της εξευρέσεως πόρων για τις διενέργειες των ανασκαφών.
Ο εξαίρετος αυτός αρχαιολόγος και λάτργς του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού απευθύνεται προς τον Βέλγο πρεσβευτή στην Αθήνα Γκιγιώμ και το Βέλγο πρόξενο Ρόσσελς. Λάτρεις επίσης και αυτοί της αρχαίας Ελλάδος απευθύνονται στο Υπουργείο Τεχνών του Βελγίου και σε Αρχαιοφίλους συμπατριώτες τους από τους οποίους ζητούν και παίρνουν γενναίες συνδρομές που τις παραχωρούν στον Η. Ντεμουλέν.
Γεμάτος τώρα από ενθουσιασμό και χαρά αρχίζει συστηματικές ανασκαφές από τις 18 Αύγουστο 1902 μέχρι τις 27 Σεπτεμβρίου 1902 μέσα στα παραλιακά αγροκτήματα που βρίσκονταν περί τα 250 μέτρα δυτικά του χειμάρρου «Σαμπία».
Με τις ανασκαφές αυτές του Η. Ντεμουλέν αποκαλύφθηκαν 1) Ο ναός, 2) Η βάση Φιλείνου, 3)οι βάσεις αγαλμάτων, 4) Τα υδραγωγεία και λουτρά, 5) Η εξέδρα, η κρίση του Ποσειδώνος και 6) Τα εστιατόρια και καταλύμματα.
Αντάξιος συνεχιστής του έργου του Η. Ντεμουλέν υπήρξεν ο συνάδερφός του P. Graindor μέλος τα Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών. Αφού πήρε την άδεια από τον πρώτο να συνεχίση τις ανασκαφές φθάνει στην Τήνο κατά το έτος 1905. ζήτησε και αυτός δια μέσου του Holleau, Διευθυντού της Γαλλικής Σχολής Αθηνών από τον Ρόσσελ, σύμβουλο της Βελγικής πρεσβείας στην Αθήνα, και από το Υπουργείο Καλών Τεχνών του Βελγίου και έλαβε συνδρομές με τις οποίες ανέσκαψε τον χώρο που βρίσκεται ανατολικά από το ναό κατά τους μήνες Ιούνιο και Ιούλιο 1905.
Με τις ανασκαφές αυτές αποκάλυψε 1) Τον βωμό και την Ιερά οδό, 2) Την εξέδρα, 3) Τον τοίχο του περιβόλου, 4)τα προπύλαια και 5) το θησαυρό.

4

Διάφορα κτίσματα

Προβαίνουμε στην περιγραφή των ερειπείων των διαφορών κτισμάτων που έχουν αποκαλυφθή από τους δύο Βέλγους Αρχαιολόγους και επιχειρούμε να δώσωμε μια παραστατικήν εικόνα της μορφής που είχαν κατά την αρχαιότητα.
1) Ο Ναός. Σε απόσταση 60 μέτρων από την ακτή και 100 μέτρων από τη ρίζα του αρχαίου λιμενοβραχίονα που έκειτο στην εκβολή του χειμάρρου Παππά, αποκαλύφθηκαν τα θεμέλια αρχαίας ορθογώνιας οικοδομής με μήκος βορείας και νότιας πλευράς ανά 20.90 μ. και ανατολικής και δυτικής ανά 16.10 μ. το οικοδόμημα αυτό αποτελούσε τον Ναό του Ποσειδώνος και της Αμφιτρίτης και χωριζόταν στον Πρόναο που έκειτο ανατολικά και στο σηκό (κυρίως ναό) που έκειτο δυτικά. Ο σηκός ήταν σχεδόν τετράγωνος με μήκος 6.10 μ. και πλάτος 5.55 μ. Ο Ναός ήταν οίκος Θεού, όχι τόπς συγκεντρώσεως των πιστών. Η προσευχή και οι θυσίες γινόνταν στο τέμενος, τον ιερό δηλαδή υπαίθριο περίβολο.
Επάνω στη βάση της μεγάλης αυτής κατασκευής που αποτελούσε την κρήπιδα του Ναού, αποκαλύφθηκε ο στύλος με σχήμα ορθογώνιο. Η νότια και βόρεια πλευρά έχουν μήκος ανά 17 μ. και η ανατολική και δυτική ανά 12 μ. Ο στυλοβάτης ήταν στρωμένος από τις τέσσαρες πλευρές με σχιστολιθιακές πλάκες και όλη η εσωτερική επιφάνεια ήταν επίσης στρωμένη με μικρούς ακατέργαστους λίθους. Στρώση της επιφανείας  του στυλοβάτη με μαρμάρινες πλάκες δεν υπάρχει. Ο στυλοβάτης βρίσκεται σε ύψος επάνω από την επιφάνεια του παλαιού εδάφους κατά την ανατολική και νότια πλευρά περί το 1.50 μ. και η κρηπίδα συνδέεται με έξη βαθμίδες. Από τη βόρεια και δυτική πλευρά συνδέεται με 1-2 βαθμίδες. Επάνω στο στυλοβάτη κατά διαστήματα ήταν τοποθετημένοι, κίονες ραβδωτοί στην εξωτερική επιφάνεια, ο κάθε κίονας απετελείτο από περισσότερα κυλινδρικά μαρμάρινα κομμάτια τους σπονδύλους. Ο κάθε σπόνδυλος είχε στο κέντρο των δυο κυκλικών επιφανειών από μιαν οπή. Στη μια οπή ήταν σφηνωμένο μετάλλινο έμβολο. Το έμβολο του ενός σπονδύλου ήταν εφαρμοσμένο στην οπή του υπερκειμένου σπονδύλου. Έτσι σχηματίζονταν ο κίονας. Τέτοιους κίονες είχε ο ναός ανά 7 στις βόρεια και νότια πλευρά και ανά 5 στη δυτική και ανατολική. Από τα ίχνη εδράσεως των κιόνων επάνω στον στυλοβάτη φαίνεται πως ο ναός ήταν περίστυλος. Από τις διαστάσεις ενός επιστυλίου (μηκ. 1,75 , πλ. 1,25 και πάχους 0,40 εκ.) υπολογίγεται πως ο ναός είχε συνολικά είκοσι τέσσερις κίονες.           
Επάνω στον τελευταίο σπόνδυλο ήταν τοποθετημένο το κιονόκρανο με την επάνω επιφάνεια τετράγωνη και ευρύτερη. Επάνω στα  κιονόκρανα ήταν τοποθετημένο το κιονόκρανο με την επάνω επιφάνεια τετράγωνη και ετρύτερη. Επάνω στα κιονόκρανα ήταν τοποθετημένα τα επιστύλια που συνέδεαν ανά δύο τους κίονες. Τα επιστύλια ήταν ορθογώνιοι μακρόστενοι μαρμάρινοι δίσκοι με τις διαστάσεις που αναγράφομε παραπάνω. Προς το επάνω μέρος έφεραν βραχείς ανάγλυφους πήχεις από τους οποίους κρένονται μικρές ανάγλυφες αποφύσεις σαν σταγόνες. Επάνω από τα επιστύλια ήταν τοποθετημένες μαρμάρινες στενές ταινίες και επάνω απ’ αυτές το διάζωμα. Επάνω από το διάζωμα ήταν τοποθετηνένο το γείσο  δηλαδή η κορνίζα που είχε κλίση προς τα εμπρός για να πέφτουν τα βρόχινα νερά της στέγης στο έδαφος. Ο σκελετός της στέγης ήταν ξύλινος με κλίση προς τα βόρεια και νότια και καλύπτονταν με σχιστολιθικές πλάκες ή κεραμίδια, που προεξείχαν στις 4 πλευρές για να πέφτουν τα βρόχινα νερά στο έδαφος. Στην ανατολή και δυτική πλευρά υψώνονταν το αέτωμα, τοίχος που είχε σχήμα τριγώνου με ίσα α δύο πλαγινά σκέλη, και πλαισιώνονταν με γείσο. Παρά τη βάση και στις άκρες των δύο αερωμάτων ήταν τοποθετημένα γλυπτά μαρμάρινα θαλάσσια τέρατα, ανά δύο στο καθένα. Τα τρία απ’ αυτά βρίσκονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Τήνου, το άλλο έχει χαθή.
Η οριζόντια επιφάνεια της εξωτερικής βάσεως της οικοδομής διαστάσεων καθώς φαίνεται παραπάνω, 20,90Χ16,10 μ. έφθανε μέχρι της περιμέτρου του στυλοβάτη διαστάσεως 17Χ12 μ.
2) Οι Θησαυροί. Βορειοανατολικά του Ναού αποκαλύφθηκαν τα ερείπια ενός μικρού ορθογωνίου ναομόρφου οικοδομήματος μήκους 4,50 και πλάτους από σχιστολίθου με εξωτερική επένδυση από μαργαρίνες πλάκες. Σώζεται μονάχα η βορειοδυτική γωνία του. Μέσα στα ερείπια βρέθηκαν χάλκινα καρφιά και χάλκινοι σύνδεσμοι. Ο θησαυρός χρησίμευε για τη φύλαξη των πολυτίμων αναθημάτων που είχαν σχέση με τη λατρεία. Άλλος επίσης «θησαυρός, είδος μικρής ορθογώνιας υπόγειας αποθήκης αποκαλύφθηκε στο πάτωμα του Σηκού του Ναού.
3) τα προπύλαια. Σε απόσταση 12 μέτρων από τη νοτιοανατολική γωνία του Ναού αποκαλύφθηκαν τα προπύλαια. Εδώ βρέθηκε ένα τμήμα πλακόστρωτο με 5 πλάκες που καλύπτουν ένα χώρο 4,25Χ1,55 μ. Το πλακόστρωτο αυτό τμήμα έχει κατεύθυνση από νότια προς βόρεια και αποτελεί μέρος διαδρόμου από τα προπύλαια στην ανατολική πλευρά του ναού, όπου βρισκόταν η είσοδος.
4) Βάση Φιλείνου. Προς τη δυτική πλευρά του ναού και σε απόσταση 6,80 μ. αποκαλύφθηκε λιθόκτιστη βάση διαστάσεως 4.40Χ3.63 μ. στρωμένη με  μαρμάρινες πλάκες. Επάνω σε μια απ’ αυτές ήταν χαραγμένο το όνομα ΦΙΛΕΙΝΟΣ που ήταν αρχηγός πλούσιας οικογενείας της Τήνου και είχε κάμει πολλές δωρεές στο Ιερό.
Η βάση αυτή στολίζουν στις 4 γωνίες με μικρούς κίονες ιωνικού ρυθμού. Εικάζεται ότι στη βάση αυτή ήταν τοποθετημένος ο ανδριάντας του Φιλείνου ή των παιδιών του Σατύρου και Μαλθακής μαζύ με μαρμάρινη αναθηματική στήλη.
5) Μικρός ναός και βάσεις αγάλματα.
Προς τη νότια πλευρά του ναού και σε απόσταση 6.50 μ. αποκαλύφθηκαν τα θεμέλια παλαιάς ορθογώνιας οικοδομής διαστάσεων 7.75 Χ 6.70 μ. είσοδο από τη μικρότερη ανατολική πλευρά. Το κτίσμα αυτό ήταν μικρός ναός. Η εξωτερική επιφάνεια των τοίχων είχεν επενδυθεί με μαρμάρινες τετράγωνες ή ορθογώνιες πλάκες που στηρίζονταν επάνω σε λίθινη βάση. Κοντά στην οικοδομή βρέθηκαν διάφορα αγάλματα άλλα ακέραια και άλλα ακρωτηριασμένα, καθώς και πολλά συντρίμματα από τέτοια. Στο μέσον της οικοδομής αποκαλύφθηκε τετράγωνη χαμηλή βάση που η κάθε πλευρά της προμετωπίζονταν με λίθινες πλάκες μήκους 1.25 και πλάτους 0.50 μ. η βάση αυτή σκεπάζονταν με μαρμάρινο επιστέγασμα και αποτελούσε τον βωμό, επάνω στον οποίο γινόνταν οι αναίμακτες θυσίες.
Προς τα δυτικά του ανωτέρω μικρού ναού και σε απόσταση 10 μέτρων αποκαλύφθηκε άλλη μαρμάρινη ορθογώνια βάση, διαστάσεων 10 Χ 4.50 Στο μέσον της βάσεως αυτής υπήρχεν ημικυκλικό βάθρο αγάλματος κενό. Στη βάση αυτήήταν τοποθετημένα αγάλματα - αφιερώματα στον Ποσειδώνα και την Αμφιτρίτη.
Προς τα ανατολικά του μικρού τούτου ναού και σε απόσταση 10 μέτρων αποκαλύφθηκε και άλλη ορθογώνια λίθινη βάση διαστάσεων 2.75Χ1.35 μ. που καλύπτουν με μαρμάρινη στρώση. Στο μέσον της βάσεως υπήρχε ημικυκλικό μαρμάρινο βάθρο αγάλματος. Τα τρία τεμάχια της μαρμάρινης πλάκας που ακάλυπτε το ανωτέρω βάθρο βρέθηκαν και φέρουν χαραγμένα τα γράμματα Π.Ρ.
6) Υδραγωγεία και λουτρά.
Προς τα βόρεια της βορειανατολικής γωνίας του ναού και σε απόσταση 35 μέτρων αποκαλύφθηκαν δεξαμενές. Μέσα σ’ αυτές διοχετεύονταν άφθονα νερά με υδραγωγεία που τις συνέδεαν με πηγές κείμενες στον παρακείμενο χείμαρρο (λαγκάδι του Παππά). Με τα νερά αυτά υδρεύονταν και ελούζονταν οι πολυπληθείς προσκυνητές του Ιερού του Ποσειδώνος  και της Αμφιτρίτης, καθώς επίσης και οι προσκυνητές του Ιερού του Απόλλωνος της Δήλου που πολλοί απ’ αυτούς αποβιβαζόνταν στην Τήνο και ελούζονταν για να μεταβούν εκεί καθαροί και εξαγνισμένοι. Επίσης με τα νερά αυτά αρδεύονταν το μεγάλο άλσος του Ιερού. Η εξαφάνιση των νερών αυτών οφείλεται σε σεισμικές δονήσεις και σε άλλα άγνοστα γεωλογικά φαινόμενα. Καταστρεπτικοί σεισμοί εκλόνισαν τις Κυκλάδες, την Πελοπόννησο και τη Μικρά Ασία κατά τα έτη 361 – 362 και 417 μ.Χ. κατά τους τελευταίους που ήταν οι περισσότερο καταστρεπτικοί, βουνά είχαν υποστή καθίζηση, άλλα είχαν αναφανή και νησιά και ηφαίστεια είχαν αναδυθή από τη θάλασσα.
Από τα υδραγωγεία αυτά και τις δεξαμενές διοχετευόνταν τα νερά στα λουτρά και στις κρήνες.
Περί τα τέσσαρα μέτρα προς τα νότια της βάσεως του Φιλείνου αποκαλύφθηκε ένα λουτρό. Ο λουτήρας, μια μικρή δεξαμενή ορθογώνια, διαστάσεων 4Χ2.20 μ. βρισκόταν στη δυτική πλευρά. Η αίθουσα αυτή αποτελούσε το αποδυτήριο του λουτρού. Από την αίθουσα αυτή κατέβαιναν στον λουτήρα εκείνοι που λούζονταν από κλίμακα με τρία σκαλοπάτια. Το αποδυτήριο είχε δύο θύρες, η μία για την είσοδο και έξοδο και η άλλη για την κατάβαση στο λουτήρα. Στη μια σώζετε το μαρμάρινο κατώφλι με τις οπές συγκρατήσεως της θύρας.
Επίσης στα νοτιοανατολικά του ναού και σ απόσταση 30-40 μέτρων αποκαλύφθηκαν ίχνη υδραγωγείων και λουτήρων που οι τοίχοι τους έφεραν επίχρισμα από ασβέστη.
7) Η κρήνη του Ποσειδώνος.
Ένα από τα εξαίρετα αρχιτεκτονικά δημιουργήματα του Ιερού αποκαλύφθηκε προς τα βόρεια της βορειανατολικά γωνίας του ναού και σε απόσταση 27 μέτρων, η περίφηνη κρήνη του Ποσειδώνος.
Το κτίσμα αυτό εξέλαβε ο Ντεμούλέν για εξέδρα που απ’ αυτήν παρακολουθούσαν οι επίσημοι τις μεγαλοπρεπείς τελετές που γίνονταν κατά τις μεγάλες εορτές των Ποσειδωνίων και τούτο, γιατί στο μέσον και στο βάθος του κτίσματος αυτού υπήρχαν ημικυκλικά μαρμάρινα καθίσματα.
Ο εξαίρετος επιστήμων και ακαδημαϊκός κ. Αναστάσιος Ορλάνδος αντικρούει τον. Χ. Ντεμουλέν και αποφαίνεται, ότι το οικοδόμημα ήταν η κρήνη του Ποσειδώνος. Τούτο έχει κατερειπωθή, διατηρούνται όμως σε καλή κατάσταση τα μαρμάρινα ημικυκλικά καθίσματα, το μαρμαροστρωμένο δάπεδο και μερικά σκόρπια αρχιτεκτονικά μέλη. Στο μέρος που έκειτο η κρήνητου Ποσειδώνος η επιφάνεια του αρχαίου εδάφους βρίσκεται περί το 1.50 μ. χαμηλότερα από την επιφάνεια του σημερινού εδάφους. Το κτίριο είχε σχήμα ορθογώνιο. Η εσωτερική πλευρά είχε επενδυθή με μαρμάρινες τετραγωνικές πλάκες. Το μήκος του κτηρίου ήταν 11 μέτρα, με πρόσοψη νοτιοδυτική και το πλάτος 4 μέτρα. Ο θεμέλιος λίθος της προσόψεως υψώνονταν επάνω από την επιφάνεια του εδάφους κατά 0.14 μ. και επάνω σ’ αυτήν ήτον τοποθετημένος ο στυλοβάτης με ύψος 0,14 .μ. και πλάτος 0,47 μ. Στην επάνω επιφάνεια του στυλοβάτου φαίνονται τα ίχνη εδράσεως των κιόνων τέσσαρα σε κάθε πτέρυγα και δύο στο μεσαίο τμήμα που εσχημάτιζε την εξέδρα. Μερικοί μονάχα κίονες των πτερών έχουν διασωθή. Η κάτω διαμερίσματος του κάθε κίονα, καθώς φαίνεται από τη βάση του που εδράζονταν στο στυλοβάτη, ήταν 0,39 μ. και το ύψος του 2,25 μ. Το κάτω τμήμα των κιόνων ύψους 0,75 μ. ήταν λείο και στιλπνό και το άνω ύψους 1.50 μ. έφερε ραβδώσεις.
Το οικοδόμημα παρουσιάζει από την ανατολική και δυτική πλευρά δυο σκλελη τα πτερά και το μεσαίο τμήμα που η πρόσοψή του ήταν πιο βαθεία από την πρόσοψη των πτερών κατά 1 μέτρο. Η κάτοψη των πτερών έχει σχήμα σχεδόν τετράγωνο με μέτωπο 3.30 μ. και βάθος 2.87 μ., δε μεσαίο τμήμα έχει σχήμα ημικυκλικό με μέτωπο 3.84 μ. Ο στυλοβάτης και η εσωτερική και η εσωτερική στρώση σώζονται. Επίσης σώζεται από το μεσαίο τμήμα ένα μέρος από τον ημικυκλικό τοίχο. Παρά τον τοίχο αυτό σώζεται ολόκληρο το μαρμάρινο ημικυκλικό εδώλιο της εξέδρας βάθους 0.34 μ. και ύψους 0,38 μ. που καταλήγει στα άκρα του ημικυκλίου σε πόδια λεονταρίου. Το δάπεδο των πτερών και του μέσου τμήματος είναι στρωμένο με μαρμάρινες τεραγωνικές πλάκες. Στο βάθος του ημικυκλίου υπήρχαν δυο έδρες και ανά τέσσαρες προς τις πλευρές των πτερύγων. Επάνω στο στυλοβάτη της προσόψεως ήταν τοποθετημένοι δέκα κίονες κυκλικοί μαρμάρινοι, ανά 4 σε κάθε πτέρυγα και δύο στο μεσαίο τμήμα κατασκευασμένοι από σπονδύλους που η συνδέσις των ήταν όμοια με τη σύνδεση των κιόνων του ναού.
Τους τελευταίους σπονδύλους εκάλυπταν τα κιονόκρανα δωρικού ρυθμού και επάνω απ’ αυτά ήταν τοποθετημένα τα επιστύλια, μαρμάρινοι ορθογώνιοι, μακρόστενοι δοκοί που συνέδεαν ανά δύο τους κίονες. Στο επάνω μέρος έφεραν χαραγμένη ταινία πλάτους 0,03 μ. από την οποία κρεμόνταν ανά εξ μικρές σταγόνες. Επάνω από τα επιστύλια ήταν τοποθετημένο το διάζωμα και επάνω απ’ αυτό το γείσο. Μαρμάρινες πλάκες με ανάγλυφο αστέρια, τα φατνώματα, εκάλυπταν την οροφή. Το μεσαίο τμήμα ήταν ακάλυπτο και αποτελούσε την αναπαυτήρια εξέδρα. Στην μέση των εσωτερικών πλευρών των βορεινών τοίχον των δύο πτερών ήταν εντοιχισμένες ανά μία μαρμάρινες τετραγωνικές πλάκες με ανάγλυφα λιοντάρια. Πίσω από τους βορεινούς τοίχους των δύο πτερών βρισκόνταν το τέρμα των υδραγωγών σωλήνων και η δεξαμενή. Απ’ αυτή και με υδραγωγό σωλήνα που περνούσε μέσα από τους βορεινούς τοίχους των δύο πτερύγων διοχετεύονταν νερό και έρεε από τα στόματα των λιονταριών σε ύψος 1.34 μ. από το δάπεδο. Από εδώ γινόνταν η ύδρευση του Ιερού με υδρίες. Το περίσσιο νερό έρεε σε συλλεκτήριες δεξαμενές που βρισκόνταν κάτω και μπροστά από τα στόματα των λιονταριών, και όταν αυτές εγέμιζαν διοχετεύονταν σε μικρά γλυπτά αυλάκια του δαπέδου στο παρακείμενο έδαφος ή με υδραγωγούς σωλήνες στα λουτρά ή και στις λοιπές κρήνες του Ιερού.
Στους εσχάτους Ρωμαϊκούς χρόνους κτίστηκε η κάτοψη της εξέδρας και μετατράπηκε και αυτή σε συλλεκτήρια δεξαμενή ποσίμου νερού και σε κολυμβήθρα λουτρού. Κατά τους χριστιανικούς χρόνους η ημικυκλική εξέδρα εχρησίμευε σαν αψίδα ιερού μικρής χριστιανικής εκκλησίας.
Το αριστούργημα αυτό της αρχιτεκτονικής των μακρυνών μας προγόνων είχε κατασκευασθή περί το τέλος του 4 π.Χ. αιώνα και είναι από τα αρχαιότερα μνημεία του ιερού του Ποσειδώνος και της Αμφιτρίτης.
8) εστιατόρια και καταλύματα.
Σε απόσταση 10 μέτρων από το μέσων της βόρειας πλευράς του ναού βρίσκεται η νοτιοανατολική γωνία αρχαίας οικοδομής με νοτιοδυτικό προσανατολισμό μήκους 22 μ. και πλάτους 11 μ.
Με παραλλήλους εσωτερικούς τοίχους η οικοδομή χωριζόνταν σε τρία διαμερίσματα με δύο εισόδους από την πρόσοψη. Το κάθε διαμέρισμα χωριζόνταν σε τρία δωμάτια άνισα. Το θεμέλιο της οικοδομής πάχους 0,80 μ. κτίστηκε από οριζόντιες λίθινες πλάκες συναρμολογημένες με κάθετους λίθινους συνδέσμους. Επάνω από το θεμέλιο υψώνονταν τοίχος πάχους 0,62 μ. κατασκευασμένος από λευκές μαρμάρινες πλάκες κατεργασμένες και συνδεόμενες μεταξύ των μικρότερα μαρμάρινα τεμάχια. Ο τοίχος προς τα βορειοανατολικά σώζεται σε ύψος 0,85 μ. Δύο ογκώδεις πλάκες η μία επάνω στην άλλη παρά τη βάση και στο μέσον του βορειοανατολικού εσωτερικού τοίχου χρησίμευαν για βάθρο αναθηματικής στήλης.
Από τα παραπάνω αποκαλυφθέντα ερείπεια και από τα πήλινα θραύσματα που βρέθηκαν στη βορειοανατολική πλευρά της οικοδομής συνάγεται, ότι ανήκε στους Ρωμαϊκούς χρόνους και χρησίμευε σαν ξενώνας και εστιατόριο των επισήμων επισκεπτών και προσκυνητών του Ιερού.
Από του χείμαρρου «Σαμπιά» και μέρα στα αγροτικά παραλιακά κτήματα μέχρι της ανατολικής πλευράς του χώρου που έχει ανασκαφή μέχρι σήμερα, αποκαλύφθηκαν θεμέλια παλαιού τοίχου πάχους πάνω από ένα μέτρο και μήκους 170 μ. Επίσης αποκαλύφθηκαν δύο παράλληλοι προς αυτόν θεμέλιοι τοίχοι και σε απόσταση επτά μέτρων ο ένας από τον άλλο.
Μακρά στοά σχηματίζουν με τη στέγαση του χώρου που περιλαμβάνοταν από τον βόρειο και τον μεσαίο τοίχο. Η στοά αυτή χρησίμευε για κατάλυμα των πολυπληθών προσκυνητών. Ο νότιος τοίχος έφερε κοινοστοιχία δωρικού ρυθμού, με επιστύλια.
Με τη στέγαση του χώρου που περιλαμβάνονταν μεταξύ του μεσαίου τοίχου και της κιονοστοιχίας σχηματίζονταν υπόστεγο που χρησίμευε για την  εστλιαση των προσκυνητών. Υπόστεγο που χρησίμευε για την εστίαση των προσκυνητών. Από τους πολλούς μικρούς κίονες της κιονοστοιχίας, τα κιόνια, πήρε το όνομά του η τοποθεσία αυτή.
Λίγο ψηλότερα από το Ιερό και σε θέση δεσπόζουσα και περίοπτη κατάλληλη για την επισκόπηση ολόκληρου του ιερού είχαν οικοδομηθή οι κατοικίες του κληρικού και λαϊκού προσωπικού του Ιερού
9) Βωμός.
Προς τα ανατολικά του ναού και σε απόσταση 25 μέτρων έκειτο ο βωμός πλακοστρωμένος με μεγάλες μαρμάρινες τετραγωνικές πλάκες ψηλότερα από το έδαφος, που έφερε στις τέσσαρες πλευρές δύο σκαλοπάτια ύψους 0,34. Ο βωμός ήταν σχεδόν τετράγωνος με διαστάσεις 10.77 Χ 10.48. Τα θεμέλια ήταν κτισμένα με μεγάλους τετράγωνους σχιστόλιθους. Επάνω σε αυτούς τοποθετήθηκε η πρώτη στρώση μ μαρμάρινες ορθογώνιες πλάκες που διατηρούνται εν μέρει στη βόρεια και δυτική πλευρά. Από τη βόρεια πλευρά σώζονται πέντε με μήκος διάφορο, ύψος 0,34 από το έδαφος, και πλάτος που κυμαίνεται από 1,06 έως 1.40 μ. Το δυτικό τμήμα της πλευράς διατηρείται σε μήκος 5.54. οι συνδέσεις των πλακών γινόνταν με αρπαγές που το σχήμα των δεν είναι γνωστό. Ένα δυσδιάκριτο αποτύπωμα ευθείας γραμμής που απέχει από την εξωτερική πλευρά των πλακών της πρώτης στρώσεως κατά 0,425 μ. δείχνει την τοποθέτηση της εξωτερικής πλευράς των πλακών της δευτέρας στρώσεως. Από τη δυτική πλευρά που είναι απέναντι στο ναό μένουν μονάχα δύο συνεχόμενες πλάκες σε απόσταση δύο μέτρων από τη βορεοδυτική γωνία. Έχουν μήκος και οι δύο 3.34 μ. πλάτος 1.06 μ. είναι ύψος 0,34 μ.
Οι τρείς πλευρές του βωμού η βόρεια, ανατολική και νότια ήταν ντυμένες με μαρμάρινες ορθογώνιες και συνεχόμενες πλάκες με μήκος η κάθε μία 0,64 μ., ύψος 0,81 μ. και πάχος 0,15 μ. Οι πλάκες αυτές πλαισιώνονταν από την κάτω και την επάνω πλευρά με μαρμάρινες ορθογώνιες στενόμακρες πλάκες με κάθετες ραβδώσεις. Οι πλάκες αυτές σχημάτιζαν το διάζωμα του βωμού. Τούτο ως διάκοσμο είχε ανάγλυφη γιρλάντα στολισμένη με κλώνους δάφνης, με άνθη της ροδιάς και του νάρκισσου και από τα φρούτα, τσαμπιά από σταφύλια, απίδια, καρύδια, αμύγδαλα, μήλα Πουλιά ήταν τοποθετημένα εδώ και εκεί επάνω στη γιρλάντα.
Επάνω από κάθε μια από τις κυμάνσεις της γιρλάντας χαριτωμένοι ρόδακες συμπλήρωναν τη γυμνότητα του βάθους - κεφαλές ταύρων επίσης συμπληρώναν τα άκρα της γιρλάντας της κάθε πλευράς.
Η δυτική πλευρά που βρισκόταν απέναντι από το ναό ήταν ακάλυπτη. Με δύο σκαλοπάτια ανέβαιναν στο βωμό. Το βωμό πλαισίωνε από τις τέσσαρες πλευρές στρώση με μαρμάρινες πλάκες.
Μέσα στο πλακοστρωμένο και πλαισιωμένο από το διάζωμα αυτό κρηπίδων, το βωμό, υπήρχε ο κυρίως βωμός ή το θυσιαστήριο. Και αυτό ήταν κτισμένο επάνω σε μικρό κρηπίδωμα υψηλότερα από το δάπεδο κατά τρία σκαλοπάτια και είχε σχήμα κυβικού περίπου μέτρου, κτισμένο από τις τρείς πλευρές με πυρίμαχους λίθους.
Επάνω στο θυσιαστήριο τοποθετούσαν τα θύματα (βόδια, αρνιά, ερίφια) και από την ακάλυπτη πλευρά άναβαν φωτιά οι ιερείς με το δεξί πόδι πατούσαν το πρώτο και το τρίτο σκαλοπάτι. Και τις τρείς πλευρές του θυσιαστηρίου εκάλυπταν μαρμάρινες πλάκες με διάκοσμο από ανάγλυφα ζώα και καρπούς.
Το βωμό οι αρχαίοι θεωρούσαν σαν άσυλο που σ’ αυτό κατέφευγαν όσοι διώκονταν. Δεν προρούσε κανείς να αποσπάσει εκείνους που πρόφθαναν να πατήσουν το πόδι σ’ αυτόν.
Ο ναός συνδεόταν με το βωμό με ένα διάδρομο, την Ιερά Οδό, μήκους 25 μ. στρωμένο με επιμέλεια και ακρίβεια με μαρμάρινες ορθογραφίες λείες πλάκες που έχουν διάφορες διαστάσεις. Το μήκος τους ποικίλλει από 1 ως 1.80 μ. και το πλάτος από 0.63 ως 0,93 μ. Μικρό τμήμα της πλακοστρώσεως αυτής σώζεται στο μέσον του διαδρόμου. Όλος ο χώρος που βρισκόνταν στα βόρεια και νότια της Ιεράς οδού αποτελούσε την αυλή (τέμενος). Στο χώρο αυτό συγκεντρώνονταν οι πιστοί κατά τιε εορτές των Ποσειδωνίων.
Το θυσιαστήριο, θέατρο από τους επισήμους της εξέδρας, βρισκόταν στο βόρειο τμήμα του βωμού και στο νότιο τα αγάλματα του Ποσειδώνος και της Αμφιτρίτης για τα οποία θα γίνει λόγος παρακάτω.
10) Η εξέδρα.
Σε απόσταση 1.70 μ. ανατολικά του βωμού αποκαλύφθηκε η εξέδρα κατασκευασμένη από λευκό μάρμαρο με μήκος προσόψεως 3,90 μ. και σχεδόν παράλληλη προς την ανατολικά πλευρά του βωμού. Το σχήμα της είναι ημικυκλικό από την ανατολική πλευρά και το δάπεδο της είναι στρωμένο με μαρμάρινες πλάκες. Ο τοίχος της ημιπεριφερείας είναι κτισμένος σε ύψος 1,32 μ. από το δάπεδο με μάρμαρα από την εξωτερική πλευρά κυρτά και από την εσωτερική κοίλα και τελειώνει σε γωνιαίες παραστάσεις. Μαρμάρινη ημικυκλική κορνίζα με κάθετες ραβδώσεις πλάτους 0,70 μ. εστεφάνωνε την εξέδρα. Στην επάνω επίπεδη επιφάνεια του τοίχους της ημιπεριφερείας ήταν τοποθετημένες πλάκες μαρμάρινες με επιγραφές, καθώς επίσης και οι ανδριάντες του Αριστογένους και του Ιατροκλέους προς το εσωτερικό της εξέδρας. Τα αποτυπώματα των πελμάτων των ποδιών διατηρούνται. Στο εσωτερικής ημιπεριφερείας υπάρχει μαρμάρινο ημικυκλικό κάθισμα με βάθος 0,31 μ. και ύψος 0,38 μ. από το δάπεδο της εξέδρας. Η απόσταση από την επιφάνεια του καθίσματος μέχρι της κορνίζας 0,94 μ. χρησίμευε για ερεισίνωτο και ήταν αρκετή για να κάθωνται άνετα στα καθίσματα οι επίσημοι που παρακολουθούν τις θυσίες. Η κορνίζα τους προστάτευε από τις ηλιακές ακτίνες και από τη βροχή. Τέσσαρα μάρμαρα του ερεισινώτου είναι ενεπίγραφα από την κοίλη πλευρά. Προ του ημικυκλίου επί του δαπέδου φαίνονται τα ίχνη τριών κιόνων. Επίσης στις πλευρές υπάρχουν βαθύνσεις για τέσσαρες κίονες από την μια και την άλλα πλευρά. Κατά τη Βυζαντινή εποχή η εξέδρα χρησιμοποιήθηκε σαν αψίδα εκκλησίας, αφού έγιναν μερικές μετατροπές.
11) Ο τοίχος του περιβόλου.
Παράλληλα με τη βόρεια πλευρά του βωμού και σε απόσταση τεσσάρων μέτρων απ’ αυτή, αποκαλύφθηκε τοίχος από μάρμαρο λευκός μήκος 40 μέτρων, σχεδόν παράλληλος μ’ αυτή, που εκτείνεται προς τα νοτιοανατολικά και περνά πίσω από την εξέδρα. Ο τοίχος αυτός έχει οικοδομηθή με μάρμαρα ορθογώνια διαφόρων διαστάσεων και οι αρμοί τους είναι κάθετοι.
Ο τοίχος αρχίζει πίσω από τη βορειοδυτική γωνία του βωμού, οπού, υπάρχει μικρή θύρα που άγει από το περίβολο στην έκταση και βρίσκεται προς τα βόρεια του τοίχου και υποβαστάζεται απ’ αυτόν.
Πίσω από την εξέδρα αποκαλύφθηκαν ερείπεια ορθογωνίου κτίσματος Ρωμαϊκής εποχής που η πρόσοψή του μήκους 4.40 μ. εξέχει λίγο προς το εσωτερικό. Το πίσω τμήμα του κτίσματος έχει καταστραφή, παραμένει δε ο τοίχος της προσόψεως.
Επάνω στο θεμέλιο της προσόψεως, κατασκευασμένο από σχιστόλιθο, υψώνονται ακόμη δύο στρώσεις από μαρμάρινες πλάκες. Επάνω σ’ αυτές ήταν τοποθετημένη βάση ραβδωτή που υποβάσταζε δύο μαρμάρινα βάθρα. Στο ένα απ’ αυτά ήταν χαραγμένη αφιέρωση προς τιμήν Ρωμαίου ανθυπάτου. Το άλλο η βάση εφίππου ανδριάντα Ρωμαίου.
Στο ανατολικό άκρο του τοίχου της προσόψεως του κτίσματος υπάρχει σκάλα με πέντε σκαλοπάτια. Το πρώτο από σχιστόλιθο αποτελεί την κρηπίδα του τοίχου και τα υπόλοιπα είναι μαρμάρινες ορθογώνιες πλάκες που είχαν αποσπασθή από το βωμό. Αυτή η σκάλα πλάτους ενός μέτρου, οδηγεί σε έκταση που υποβαστάζεται από τον τοίχο. Σε χώρο επίπεδο απέναντι στο τελευταίο σκαλοπάτι και προς το άκρο του τοίχου της προσόψεως υπάρχουν λείψανα υδραγωγών πηλίνων σωλήνων.
Όταν επαναληφθούν οι ανασκαφές μέσα στους αγρούς που βρίσκονταν πίσω από την εξέδρα θα βρεθούν ίχνη της συνεχείας του τοίχου προς τα ανατολικά.
Από ανασκαφικές έρευνες που έγιναν είκοσι (20) μέτρα νότια από τη νοτιοανατολική γωνία του ναού, αποκαλύφθηκαν λείψανα τοίχου κτισμένου με τα ίδια εργαλεία και υλικά και παραλλήλου προς το τμήμα που αποκαλύφθηκε.
Από τις πιο πάνω αποδείξεις και ενδείξεις συνάγεται, ότι το Ιερό περιβαλλόταν από τη βόρεια και νότιο πλευρά, πιθανώς δε και από την ανατολική και δυτική (τούτο θα αποδειχθή από μελλοντικές ανασκαφές) με τοίχο - φράκτη που αγνοούμε το ύψος του.

5

Αρχαιολογικά ευρήματα

ΤΑ ΑΓΑΛΜΑΤΑ

ΤΟΥ ΠΟΣΕΙΔΩΝΟΣ

Καθώς αναφέραμε σε προηγούμενο κεφάλαιο μέχρι τον Γ΄ αιώνα π.Χ. ήταν καθιερωμένη στην Τήνο μόνο η λατρεία του Ποσειδώνος. Κατά την ανακατασκευή και ανακαίνιση του Ιερού που έγινε από του 278 π.Χ. μέχρι του 261 π.Χ. καθιερώθηκε και η λατρεία της Αμφιτρίτης και το άγαλμα του Ποσειδώνος αντικαταστάθηκε με το σύμπλεγμα του Ποσειδώνος και της Αμφιτρίτης.
Ο αρχαιολόγος Π. Γκαιντόρ προσπάθησε να αναπαραστήση το σύμπλεγμα, με τη βοήθεια τριών τηνιακών νομισμάτων, που αποτελούν τρεις ξεχωριστούς τύπους. πρώτος τύπος παρουσιάζει τον Ποσειδώνα να κάθεται με ένα δελφίνι στο δεξί χέρι. Ο τύπος αυτός είναι σπάνιος και παλαιότερος από τη χρονολογία της κατασκευής του συμπλέγματος. Ο δεύτερος παρουσιάζει τον Ποσειδώνα όρθιο σε πλάγια στάση (προφίλ). Κρατεί ένα δελφίνι στο δεξί χέρι και με το αριστερό στηρίζει στην Τρίαινα. Το δεξί του πόπι προβάλλει λίγο προς τα εμπρός. Και ο τύπος αυτός δεν ταιριάζει σε σύμπλεγμα γιατί μας παρουσιάζει το δελφίνι να συμπροσκυνά με τον Ποσειδώνα. Ο τρίτος τύπος παρουσιάζει τον Ποσειδώνα όρθιο και κατά μέτωπο. Στηρίζει το αριστερό του χέρι στους γοφούς και με το δεξί μισοκλεισμένο κρατεί την τρίαινα. Ο τύπος αυτός φαίνεται να αποδίδη το σύμπλεγμα. Σε μερικά σπάνια νομίσματα παριστάνεται κάτω από ένα αέτωμα ζεύγος θεών από τους οποίους ο ένας μοιάζει με τον Ποσειδώνα. Κοντά σ’ αυτόν πρέπει να είναι η Αμφιτρίτη και όχι ο Διόνυσος όπως παλαιότερα είχε νομισθή.
Σε άλλο νόμισμα παρουσιάζεται η ίδια στάση και κίνηση της Αμφιτρίτης. Στο κεφάλι που το στρέφει λίγο προς τα δεξιά, φορεί διάδημα, στο αριστερό χέρι κρατεί σκήπτρο που μοιάζει σαν θύρσος, το δεξί έχει σηκωμένο και φαίνεται να στέκεται δίπλα σε μια πλώρη πλοίου και παριστάνεται σαν πρωράτης - βοηθός και προστάτης των ναυτικών. Στο ίδιο νόμισμα φαίνεται και το ντύσιμο της θεάς, λεπτή και ελκυστική με χιτώνα ζωσμένο κάτω από το στήθος, και επάνω σ’ αυτόν ιμάτιο που σκεπάζει το κάτω μέρος του σώματος.
Το σύμπλεγμα καθώς περιγράφεται  πιο πάνω φιλοτέχνησε ο Τελεσίνος ο Αθηναίος, το δε Τελεσίνου - Τελεσίου. Ήταν έργο αρίστης τέχνης ύψους εννέα πήχεων (τεσσάρων περίπου μέτρων) από πάριο μάρμαρο καθώς μας πληροφορε’ί ο Φιλόχωρος: «Τελεσίου του Αθηναίου έργα εισίν αγάλματα εννεαπήχη Ποσειδώνος και Αμφιτρίτης τα εν Τήνω προσκυνούμενα».
Ο Τελεσίνος δούλεψε στην Δήλο από το 285 ως το 275 π.χ. και από την αποχή αυτή μέχρι το 261 ερφάστηκε στην Τήνο και φιλοτέχνησε το σύμπλεγμα. Το σύμπλεγμα ήταν τοποθετιμένο προς τη νότια πλευρά του βωμού ορατό από τους προσκυνητές που έπλεαν προς το Ιερό του Απόλλωνος στη Δήλο.
Πιθανώς κατά τη Ρωμαϊκή εποχή να φορτώθηκαν σε πλοίο για να μεταφερθούν στη Ρώμη το παληό άγαλμα του Ποσειδώνας, καθώς και το σύμπλεγμα και το πλοίο να ναυάγησε ή να είναι θαμμένα τα τεμάχιά τους στο χώρο που δεν έχει ακόμη ανασκαφή ή να έχουν θραυσθή και μετραπή σε ασβέστη. Τα δύο μεγάλα δάκτυλα, ευρήματα του Χ. Ντεμουλέν, ανήκουν σε ένα από τους δύο θεούς.

ΤΟ ΗΛΙΑΚΟ ΩΡΟΛΟΓΙΟ

Το ηλιακό ωρολόγιο που σώζεται ακέραιο και βρίσκεται στο αρχαιολογικόμουσείο έχει κατασκευασθεί ο Ανδρόνικος ο Κυρρήστης από την Κύρρο της Μακεδονίας, στην αρχή του Β΄ αιώνα π.Χ. Έργο του ιδίου είναι «ο πύργος των ανέμων» με ηλιακό επίσης ωρολόγιο στην Αθήνα.
Τούτο βρέθηκε κοντά στην εξέδρα. Είναι στήλη με τέσσαρες πλευρές από μάρμαρο λευκό, ύψους 0.69, πλάτους 0.58 μ. και πάχους 0,56 μ. Στηρίζεται σε βάση  χαμηλή τετράπλευρη. Οι τρεις πλευρές είναι κάθετες προς την βάση. Η μια από αυτές που έχει πλάτος 0,58 μ. φέρει επιγραφή τιμητική για τον Ανδρόνικο από δώδεκα σειρές που αρχίζει λίγο ψηλότερα από τη μέση και φθάνει ως τη βάση. Από τη μέση της επάνω επιφανείας και με κατεύθυνση πλάγια προς την ενεπίγραφη πλευρά, είναι λαξευμένο κοίλο ημισφαίριο που φέρει λέξη οριζόντιες γραμμές και ένδεκα κάθετες. Λίγο ψηλότερα από την επιγραφή και από το κατώτατο σημείο της περιφερείας του ημικυκλίου στηρίζονταν το άκρο βελόνας από ορείχαλκο με κατεύθυνση λοξή προς τα επάνω κατά τέτοιο τρόπο ώστε οι ηλιακές ακτίνες να πέφτουν επάνω της όλη την ημέρα και η σκιά της να πέφτη διαδοχικά επάνω στις κάθετες γραμμές που έδειχναν τις ώρες κατά τη θερινή περίοδο. Η ενεπίγραφη πλάκα ήταν στραμμένη προς το νότο. Η απέναντι της ενεπίγραφης πλευρά είναι κάθετη προς τη βάση, αλλά προεξέχει προς τα επάνω. Στο ανώτερο τμήμα της πλευράς αυτή είναι λαξευμένο κοίλο ημισφαίριο με τέσσαρες οριζόντιες γραμμές και επτά κάθετες. Στο ανώτατο ή κατώτερο σημείο της περιφερείας αυτής του πλαγίου ημικυκλίου ήταν στηριγμένο το άκρο ορειχάλκινής βελόνας με κατεύθυνση λοξή, ώστε να είναι απέναντι από την κάθυετη διάμετρο της περιφέρειας του ημισφαιρίου. Οι ηλιακές ακτίνες έπεφταν στη βελόνα όλη την ημέρα και σκιά της έπεφτε διαδοχικά στις επτά κάθετες γραμμές που έδειχναν τις ώρες κατά τη χειμερινή περίοδο.
Η πλευρά που ήταν λαξευμένο το ημισφαίριο αυτό ήταν στραμμένη στο νότο. Στο κατώτατο σημείο της πλευράς αυτής φαίνονται δυο ανάγλυφα δελφίνια.
Από το χώρο που ανέσκαψαν οι αναφερθέντες αρχαιολόγοι είχαν ανευρεθή τα παρακάτω αρχαιολογικά αντικείμενα.

ΜΑΡΜΑΡΙΝΑ ΓΛΥΠΤΑ, ΑΝΑΓΛΥΦΑ ΚΑΙ ΠΗΛΙΝΑ

Χ. Ντεμουλέν: έξι θαλάσσια τέρατα, δύο τεμάχια θαλασσίου δράκοντος, δυο κεφαλές δελφίνων, ένα πτερύγιο, μια κεφαλή Ασκληπιού, μισό αγαλματίδιο Πριάπου βασιλέως Μιλησίων, δυο μεγάλα θραυσμένα δάκτυλα, τέσσαρες κορμοί ανδριάντων αυτοκρατόρων Ρωμαίων, ένας ανδριάντας ανδρός που περιβάλλεται με μανδύα, δυο γυναικεία αγάλματα θραυσμένα, μια κεφαλή γυναικός, ένα τμήμα ιωνικού κιονόκρανο, δύο πόδια τραπεζιού που κοσμούνται με νύχια λιονταριού, μια αιχμή ακοντίου και ένα παιχνίδι σχήματος αστραγάλου από ορείχαλκο, τέσσαρες πήλινες λυχνίες, δύο κύπελλα και ένα πλήθος από θραύσματα αγαλμάτων και πηλίνων αγγείων μαύρων, κόκκινων και φαίων.
ΙΙ. Γκαιντόρ: Μία κεφαλή δελφινιού, αγάλματα γυναικός εφθαρμένο και σπασμένο στο ύψος των γονάτων με κάλυμμα στο κεφάλι - κεφαλή παιδιού. Παρά τη φθορά της διαφαίνεται το λεπτό χαμόγελο λίγο μοχθηρό. Κεφαλή του Ποσειδώνος, με το κεφάλι σκυμμένο και το πρόσωπο σκυθρωπό. Μια κεφαλή εφήβου, με τα μαλλιά της κεφαλής βοστρυχωμένα, με το μέτωπο ψηλά, με τα μάτια βαθουλωμένα. Μια κεφαλή της Δήμητρας, με τα μαλλιά της κεφαλής, που γέρνει αριστερά, βοστρυρωμένα και σκεπασμένα με λεπτό κάλυμμα. Η λύπη είναι αποτυπωμένη στο πρόσωπο της . δυο ανάγλυφα δελφίνια που βυθίζονται. Ανάγλυφος και αινιγματικός κορμός της θεάς Νίκης. Λείπει η κεφαλή. Φέρει ρομφαία στον ώμο που την υποβαστάζει με τον αριστερό βραχίονα. Το ανάγλυφο των ροδιών στις αρχές του 2ου π.Χ. αιώνα.
Τα Ρωμαϊκά αγάλματα γυναικών και οι ανδριάντες που αναφέρονται παρά πάνω ήταν δημιουργήματα μάλλον βιοτεχνικά και εμπορικά παρά καλλιτεχνικά που τα κατασκεύαζαν εμπειροτέχνες. Η κεφαλή, κινητή, του κάθε τιμημένου Αυτοκράτορα, στρατηγού ή συζύγου τους ετοποθετείτο μετέπειτα.

ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ

Χ. Ντεμουλέν: 46 αρχαία νομίσματα και ένα ενετικό, χάλκινα περί τα είκοσι (20) δυσδιάγνωστα. Από τα ανωτέρω τα είναι τηνιακά ένα της Άνδρου και τα υπόλοιπα Ρωμαϊκά αυτοκρατορικά. Από α τελευταία καταδεικνύεται πως το ιερό του Ποσειδώνα και της Αμφιτρίτης, δεν έπαυαν να το επισκέπτωνται μέχρι των αρχών του Δ΄ αιώνα μ.Χ.
Π. Γκραίντορ: Δέκα πέντε (15) αρχαία νομίσματα τα περισσότερα εφθαρμένα. Τα πέντε απ’ αυτά είναι τηνιακά. Από τη μιαν όψη παρουσίαζαν το καφάλι του Ποσειδώνος ή του Άμμωνα Δία και από την άλλη την τρίαινα με δελφίνια που βυθίζονται. Ένα νομίσματα της Αθήνας. Ένα νόμισμα του δήμου των Μιλησίων, με το κεφάλι του Αδριανού από την μιαν όψη και με την Αρτέμιδα από την άλλη. Δύο αυτοκρατορικά Ρωμαϊκά νομίσματα με τα κεφάλια του Γορδιανού και του Βαλεριανού.

ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ ΑΝΑΘΗΜΑΤΙΚΕΣ

Χ. Ντεμουλέν: 1)Επιγραφή σε μαρμάρινη πλάκα αφιερωμένη στο Σάτυρο Φιλείνου διαστάσεων 0,60 Χ 0,20, 0,06 μ.
2) Όμοια επιγραφή αφιερωμένη στο Σάτυρο και την αδερφή του /μαλθακή, διαστάσεων 0,62 Χ 0,47 Χ 0,10 μ. η επιγραφή αυτή ήταν χαραγμένη σε πέντε τεμάχια μαρμαρίνων πλακών που είχαν εντοιχισθή στον τοίχο και στο δάπεδο του εξωκκλησίου «Άγιος Βασίλειος» Λεβαντάδου. Από το εξωκκλήσι τα ανωτέρω τεμάχια έχουν εξαφανισθή.
Ο Σάτυρος και η Μαλθακή ήταν τέκνα του Φιλείνου. Η μαλθακή είχεν υιοθετηθή από τον Θεοπεθεία άρχοντα της πόλεως και μετά την υιοθεσία όμως εξακολουθείνα αναφέρεται με το όνομα του πραγματικού της πατέρα Φιλείνου.
Τα δύο αδέρφια θεωρούνται σαν δύο αδέρφια του τόπου, που έχουν προσφέρει πολυάριθμες δωρεές στο Ιερό του Ποσειδώνος και της Αμφιτρίτης στα Κίονια και στα Ιερά των θεών που λατρευόνταν στο Ήριστον (περιοχή κόμης).
3) Βάση ορθογώνια από μάρμαρο λευκό διαστάσεων 0,90 Χ 0,50 Χ 0,20.στη μια πλευρά της βάσεως είναι χαραγμένη επιγραφή – αφιέρωση του ιερέα Θεοδαισίου προς τον Ποσειδώνα και την Αμφιτρίτη.
4) Στήλη κυλινδρική από μάρμαρο κυανόλευκο ύψος 0,57 μ. διαμέτρου 0,35 μ. Σ’ αυτήν είναι χαραγμένη επιγραφή - αφιέρωση του Διομήδη και της Αριστέας προς τον Ποσειδώνα και την Αμφιτρίτη.
5) Μαρμάρινη πλάκα διαστάσεων 0,69 Χ 0,42 Χ 0,08 με πολλά σβυσμένα γράμματα και λέ3εις. Σ’ αυτήν είναι χαραγμένη επιγραφή αφιέρωση της ……. Ηνιόχου προς τον Ποσειδώνα και την Αμφιτρίτη.
6) Βάση τετράγωνη από κυανόλευκο μάρμαρο διαστάσεων 0,95 Χ 0,46 Χ 0,33 μ. Δεν είναι δυνατόν να αναγνωσθή, επειδή ελλείπουν πολλές λέξεις και γράμματα.
7) Τέσσαρα τεμάχια από μάρμαρο λευκό διαστάσεων 0,50 Χ 0,10 μ. Στην επιγραφή αυτή αναφέρονται τα ονόματα των Λυτοκρατόρων Νέρωνα και Τραϊανού.
8) Μαρμάρινή πλάκα λευκή διαστάσεων 0,16 Χ 0,11 Χ 0,02. Στην επιφάνεια αναφέρονται τα ονόματα των αυτοκρατόρων Τραϊανού και Ανδριανού.
9) Τεμάχιον κυπέλου από λευκό μάρμαρο. Επάνω στο χείλος υπάρχει χαραγμένη η λέξις «Ποσειδώνι».
10) Μαρμάρινη πλάκα λευκή διαστάσεως 0,34 Χ 0,23 Χ 0,10 μ. Σ’ αυτήν αναφέρεται το όνομα Θεοτίμου του Αθή…
11) Τεμάχιο από λευκό μάρμαρο διαστάσεων 0,23 Χ 0,18 Χ 0,06 μ. Σ’ αυτό αναφέρεται το όνομα Βασιλείδης.
ΙΙ. Γκραιντόρ: 1) Μαρμάρινη πλάκα από λευκό μάρμαρο διαστάσεων 0,35 Χ 0,36 Χ 0,10 μ. Στην επιγραφή αυτή μνημονεύεται ο αρχηγός του στολίσκου Αγαθάγητος του Δαμώνασκος, οι Τριήραρχοι Αγήμων του Δημοστράτου και Αγασήδαμος του Καλλιστράτου μαζί με τους Ρόδιους ναυτικούς που έλαβον μέρος σε επιχειρήσεις εναντίον του Φιλίππου του 5ου βασιλέως της Μακεδονίας στις αρχές του Β΄ αιώνα π.Χ. Η επιγραφή είναι αφιέρωμα των Ροδίων προς τον Δία, τον Ποσειδώνα, την Αρτέμιδα, τον Ηρακλή. Επίσης αφιέρωμα είναι και ο ναός που ανήγειραν (πιθανώς να πρόκειται για το μικρό ναό που ανεκάλυψε ο Χ. Ντεμουλέν προς τα νότια τοου μεγάλου ναού), προ τιμήν του Ασφαλείου Ποσειδώνος.
2) Βάση αγάλματος από λευκό μάρμαρο διαστάσεως 0,25 Χ 0,79 Χ 0,74 μ. Σ’ αυτή μνημονεύονται τα ονόματα Ευαντίδης Αρυστογένου, Ναύσιος Χρυσογόνου, που τιμούν το γιο Νησιωτών, στις αρχές του Β΄ αιώνα. Είναι αφιέρωμα στον Ποσειδώνα και την Αμφιτρίτη του Β΄ αιώνα. Είναι αφιέρωμα στον Ποσειδώνα και την Αμφιτρίτη. Η βάση έφερε δύο όπες για το στήριγμα των ποδιών του ανδριάντα του τριηράρχου και μια μικρότερη για το στήριγμα του κουτιού που κρατούσε με τα δύο του χέρια.
3) Επιγραφές επάνω στο ερεισίνωτο της εξέδρας.
α) Μαρμάρινή λευκή πλάκα με ύψος 0,69, πλάτος 1,17 και πάχος 0,22. στην επιγραφή αυτή αφιέρωμα προς τον Ποσειδώνα και την Αμφιτρίτη, η Ναύσιος Χρυσογόγου τιμά ον πάππον της Ηνίον.
γ) Ναρμάρινη λευκή πλάκα με ύψος 0,99, πλάτος 1,17 και πάχος 0,22. Στην επιγραφή αυτή αφιέρωμα προς τον Ποσειδώνα και Αμφιτρίτη, ο ……… τιμά τον δικό της …….. τον Αριστολόχον που είχε τιμηθή από τον Δήμο με πολύ μεγάλες τιμές.
δ) Μαρμάρινή λευκή πλάκα με ύψος 0,88, πλάτος 1,17 και πάχος 0,22. στην επιγραφή αυτή αφιέρωμα προς τον Ποσειδώνα και την Αμφιτρίτη η ……. τιμά την θυγατέρα της ……. Λυσιθέου του Αρχιλόχου.
Βάσεις δύο συμπλεγμάτων του καλλιτέχνη Λγαζία του Μνηνοφίλου από την Έφεσο από μάρμαρο λευκό.
Η κάθε μια έχει ύψος 0,49, πλάτος 0,98 και πάχος 1,30 μ. Πανομοιότυπη επιγραφή είναι χαραγμένη και στις δύο βάσεις. Σ’ αυτήν μνημονεύεται ο Ρωμσσίος Γάϊος Πανδύσιος γιος του Γναΐου, πρόξενος στην Τήνο που κατ’ επιθυμία του ανθυπάτπυ της Μικράς Ασίας κατά το έτος 46 π.Χ. Ποπλίου του Σερουιλίου γιου του Ποπλίου του Ισαυρικού, στη διοίκηση του οποίου υπαγόταν η Τήνος, χαρίζει στον Ποσειδώνα και την Αμφιτρίτη τις νίκες, τους έρωτες και τους αντέρωτες.
Επάνω στην κάθε μία απ’ αυτές τις βάσεις, ήταν τοποθετημένα τα αγάλματα των δύο αδερφών Έρωτα και Αντέρωτα που παρουσιάζονταν σε πάλη και το άγαλμα της Νίκης, που στεφανώνει τον Νικητή έρωτα.
Τα δύο αυτά πανομοιότυπα συμπλέγματα εστόλιζαν τα δύο άκρα των βαθμίδων της δυτικής πλευράς του βωμού.
6) Σε ένα από τα βάθρα που υποβαστάζονταν από κίονα ραβδωτό, τοποθετημένο πίσω από την εξέδρα στον τοίχο της προσόψεως παλαιάς οικοδομής, υπήρχε ο ανδριάντας Ρωμαίου ανθυπάτου. Στο άλλο βάθρο ήταν γραμμένη επιγραφή - αφιέρωση στον  Ποσειδώνα και την Αμφιτρίτη, με την οποία ο δήμος της Τήνου τιμά σαν σωτήρα και ευεργέτη τοναθύπατο Λεύκιο Κοΐντιο το γιο του Λευκίου Ρούφο για την αρετή και την καλοκαγαθία του.
Οι παραπάνω επιγραφές τιμητικές Ρωμαίων ανθυπάτων είχαν αποσβεσθή από τους στρατηγούς του Μιθριδάτη (8 π.Χ.) κατά τα μέσα δε του Α΄ αιώνα και είχαν ξαναχαραχθή.
7) Τρία τεμάχια που αποτελούν πλάκα από μάρμαρο λευκό με ύψος 0,34, πλάτος 0,25, πάχος 0,10  μ. Σ’ αυτήν είναι χαραγμένες δυο επιγραφές. Στην πρώτη, αφιέρωμα στον Ποσειδώνα και την Αμφιτρίτη μνημονεύεται το όνομα του ιερέα Θεοδαισίου γιου του ιερές Σωσιβίου. Στη δεύτερη επίσης αφιέρωμα στον Ποσειδώνα και την Αμφιτρίτη, ο παραπάνω ιερέας τιμά την γυναίκα του Καλλίουν. Η παραπάνω μαρμάρινη πλάκα αποτελούσε  ένα μέρος βάσεως, επάνω στην οποίαν ήταν τοποθετημένοι οι ανδριάντες του Θεοδαισίου και της γυναίκας του.
8) Μαρμάρινη λευκή πλάκα με ύψος 0,40, πλάτος 0,22 και πάχος 0,07 μ. με την επιγραφή «Απόλλωνος Προστατηρίου». Η λατρεία του Απόλλωνα γινόταν μέσα στο τέμενος του ιερού του Ποσειδώνος. Η χρήση της γενικής και η μη αναγαφή του ονόματος του αφιερωτολυ (επιγραφή με τα ίδια γνωρίσματα «Αρτέμιδος Αγεμονείας Ορθωσίας» είχε βρεθή στο ιερό) αποτελούν ενδείξεις, πως το αφιέρωμα προέρχεται από κάτοιικο δωρικής φυλής. Το ουσιαστικό άλλως τε «προστατήριος» φανερώνει ένα μήνα πιθανώς του Ανθεστηριώνα  των Βοιωτών. Έτσι μπορεί να υποστηριχθή η γνώμη πως η ιωνική Τήνος είχε δεχθή σε μιαν ωρισμένη εποχή Βοιωτούς αποίκους.
Οι υπερμεγέθεις ανάγλυφοι αμφορείς και πίθοι που βρέθηκαν στο ναό της Δήματρας και Περσεφόνης παρά τα κράσπεδα του Εξωμβούργου ανάγονται στον 8ον ή 7ον αιώνα π.Χ. Πανομοιότυποι αμφορείς και πιθοί βρέθηκαν και στη Βοιωτία. Τούτο φανερώνει πως υπήρχαν σχέσεις μεταξύ Τηνίων και Βοιωτών από την εποχή αυτή.
9) Μισή ενεπίγραφη στήλη από μάρμαρο λευκό με ύψος 0,19, πλάτος 0,20 και πάχος 0,035 μ. Σ’ αυτήν αφιέρωμα προς τον Ποσειδώνα και την Αμφιτρίτη, η Μαλθακή Φιλείνου τίμα τον αδερφό της Σάτυρο που είχε καταλάβη όλα τα ανώτερα αξιώματα.
10) Οκτώ τεμάχια μαρμάρινα με σβυσμένα τα περισσότερα γράμματα. Απ’ αυτά τα δύο μήκους 3,30 μ. αποτελούσαν κορνίζα με ραβδώσεις.
11) Ορθογώνια ενεπίγραφη πλάκα από μάρμαρο πρασινωπό κομμένη στα δύο, με μήκος ο,89, πλάτος 0,78 και πάχος 0,76. στην επιγραφή αυτή μνημονεύεται το όνομα προσώπου (είναι σβυσμένο) που είχεν αναλάβει το ρόλο του διαιτητού και προσπαθούσε να καταπαύη τις έριδες και να συμφιλιώνη τους Τηνίους. Η πλάκα αυτή χρησίμευε για βάση του αγάλματος της θεάς Ομόνοιας με χαμηλωμένα τα μάτια. Οι διχόνοιες και έριδες ήταν συχνές ανάμεσα στους Τηνίους κυρίως από τους μεταξύ των δανεισμούς.
12) Τρία πήλινα ορθογώνια ενεπίγραφα κεραμίδια. Το ένα έχει ύψος 0,11, πλάτος 0,12 και πάχος 0,021 μ. είναι χαραγμένη η επιγραφή Ε. Ψ. Π. Το πρώτο φανερώνει το αρχικό γράμμα του ονόματος του κεραμέως αγγειοπλάστη του ιερού, Ερμογένη, το δεύτερο την τρίαινα και το τρίτο το σύμπλεγμα των αρχικών γραμμάτων των ονομάτων Ποσειδών και Αμφιτρίτη.

ΨΗΦΙΣΜΑΤΑ

Οι αρχαίοι και μακρινοί μας πρόγονοι εξεδήλωναν με ψηφίσματα την εκτίμηση και ευγνωμοσύνη που ένοιωθαν για τους εντοπίους και ξένους που πρόσφεραν εξαιρετικές υπηρεσίες στον τόπο.
Στην αρχαία ιστορική εποχή, η Τήνος αποτελούσε ξεχωριστό κρατίδιο με δική του διοίκηση.
Επειδή όμως το κρατίδιο το απειλούσαν πολλοί και σοβαροί κίνδυνοι, γι’ αυτό συνήπτε συμμαχίες με ισχυρές πόλεις, την Ερέτρεια, την Αθήνα και τη Ρόδο, στην ουσία όμως ο Δήμος των  Τηνίων ήταν υποτελής σ’ αυτές. Έτσι σχηματιζόταν ισχυρή Ομοσπονδία.
Σε κοινή συνέλευση του λαού της Τήνου και των αντιπροσώπων του (ο δήμος και η βουλή) ή των αντιπροσώπων της Ομοσπονδίας των Νησιωτών και άλλων που παρευρίσκονταν στις πανηγύρεις, κυρίως ναυτικών (οι Σύνεδροι και το Κοινόν των Νησιωτών) έπερναν αποφάσεις με τις οποίες τιμούσαν και επαινούσαν πρόσωπα για τις εξαιρετικές τους πράξεις και για τις εξυπηρετήσεις που περείχαν στον τόπο. Τα αμφικτυονικά συνέδρια των Νησιωτών που γινόνταν στην Τήνο είναι γνωστά πριν ακόμα αρχίσει η λατρεία του Απόλλωνος στην Δήλο. Τις αποφάσεις αυτές εχάρασσαν σε λίθινες ή μαρμάρινες πλάκες και σε στήλες μαρμάρινες κυλινδρικές ή ορθογώνιες και τις τοποθετούσαν σε περίοπτα και εμφανή σημεία του ιερού, της αγοράς και του θεάτρου, ώστε να διαβάζονται από τους προσκυνητές. Τα ψηφίσματα αυτά συντελούσαν στο φρονηματισμό των θεατών και αποτελούσαν  κίνητρα προς μίμηση και εκτέλεση εξαιρετικών πράξεων αναλόγων με εκείνες που περιείχαν τα ψηφίσματα.
Τα περισσότερα από τα ψηφίσματα που βρέθηκαν στο ιερό του Ποσειδώνος και της Αμφιτρίτης, ανάγονται στον Γ΄ και Β΄ π.Χ. αιώνα και προέρχονται από τη βουλή και το Δήμο των Τηνίων, δύο πήγαζαν από το Συνέδριο των Νησιωτών και ένα από την Τηνία φυλή των Δονακέων.
Κατά τον Β΄ π.Χ. αιώνα η Τήνος υπό την επικυριαρχία της Ρόδου ευημερούσε. Είχε συνάψει εμπορικές και φιλικές σχέσεις με αλλά νησιά του αρχιπελάγους.
Στις πανηγύρεις του ιερού του Ποσειδώνος και της Αμφιτρίτης οι αντιπρόσωποι της ομοσπονδίας συζητούσαν και έπαιρναν αποφάσεις επάνω σε θέματα πολιτική, στρατιωτικά, εμπορικά και οικονομικά.
Με τα ψηφίσματα αυτά απονέμουν τιμές και επαίνους σε διάφορα πρόσωπα που διακρίνονται για το ήθος και την αρετή, τα στεφανώνουν κατά τις εορτές και πανηγύρεις, τους παραχωρούν τιμητικές θέσεις κατά τις θυσίες που τελούνται στο ιερό, τους δίνουν την προεδρία των ελλανοδίκων επιτροπών στους αγώνες που τελονύται στο θέατρο, τους θεωρούν και αυτούς και τους απογόνους τους σαν ευεργέτες και φιλοξενουμένους του Δήμου, στις ιερές πομπές τους δίνουν την πρώτη θέση μετά το ιερατείο, αν το επιθυμονύ επιτρέπουν την εγγραφήν τους σαν μέλη μιας φυλής (κοινότητας) ή φατρίας(οικισμοί της κοινότητας) και τους παραχωρούν αγροτικά κτήματα, σπίτια, καθώς και λοιπά δικαιώματα των πολιτών του Δήμου ή της φυλής, τους εξασφάλιζαν ειρηνική διαβίωση κατά τον πόλεμο και τους παρείχαν ασυλία κατά τους διωγμούς. Οι στρατηγοί και οι βουυλευτές παρείχαν ασυλία κατά τους διωγμούς. Οι στρατηγοί και οι βουλευτές είναι υποχρεωμένη να τους παραχωρούν κάτι που έχουν ανάγκη και αυτοί και οι απόγονοί τους.
Καταχωρούμε παρακάτω πίνακα των ονομάτων εκείνων που τιμώνται με ισάριθμα ψηφίσματα. Τα ψηφίσματα αυτά είναι γραμμένα με σκαλιστά κεφαλαία γράμματα. Επάνω σε λίθινες ή μαρμάρινες πλάκες και ήταν τοποθετημένα αλλά στο ιερό του Ποσειδώνος και της Αμφιτρίτης και άλλα στο θέατρο του Διονύσου και του Ποσειδώνος. Εκατοντάδα και πλέον ψηφισμάτων έχουν δημοσιεύσει οι δύο αρχαιολόγοι που ανέσκαψαν.
Χ. Ντεμουλέν: 1) Ο γιατρός Απολλώνιος του Ιεροκλέουςο Μιλήσιος τιμάται από τους Τηνίους και τους συνέδρους των Νησιωτών για τον ενάρετο βίο του, για τις παροχες σε κείνους που είχαν κατάρτηση και για την αυτοθυσία που έδειξε να παραμείνη σε μια επιδημία μεταξύ των ασθενών του και του νοσηλεύη.
2) Ο Διοτίμας Διοδότου, Ιερώνυμους Ιερωνύμου και Σωσίστρατος Δημοκράτου δικαστές τιμώνται από τους συνέδρους και το κοινό των Νησιωτών για την προσπάθεια που καταβάλλουν να συμβιβάζουν τους αντιδίκους και σε περίπτωση που δεν το επιτυγχάνουν, να τους δικάζουν δίκαια.
3) Ο Φιλότιμος του ………, ο Ιδομενεύς του Τιμοκράτους και ο Κόσμιος του Κοσμίου οι Ρόδιοι τιμώνται από την Βουλή και το Δήμο των Τηνίων για τον ενάρετο βίο τους, για τις παροχές στους απόρους και για την καλή συμπεριφορά.
4) Ο Διόδωρος του ……… ο Αθηναίος τιμάται από το Δήμο και τη Βουλή των Τηνίων για τον ενάρετο βίο του.
5) Ο Πολυχάρης και ο Άρχιππος του Πολυχάρου οι Ιουλιήτες τιμώνται από τη βουλή και τον Δήμο των Τηνίων για τον ενάρετο βίος τους και για τις παροχές τους προς τους ενδεείς.
6) Ο Ζήνων του Ζήνωνος ο Κυρηναίος τιμάται από τη Βουλή και το Δήμο των Τηνίων την οικειότητα που δείχνει στους Τηνίους, για τις παροχές του στους απόρούς και για την εξύμνηση και διαφήμιση της Τήνου.
8) Ο Νυμφαίος του Αθηναίωνος ο Βυζάντιος τιμάται από τη βουλή και το δήμο των Τηνίων για τον ενάρετο βίο του και για το χαρμόσυνο άγγελμα που έφερε στην Τήνο, την ασυλία του Ιερού, σύμφωνα με το χρησμό του μεντείου των Δελφών .
8) Η Αλκινόη ……… η Αιτώλισσα από Θρονίου τιμάται από τη βουλή και το Δήμο των Τηνίων, για την εξύμνηση και διαφήμιση της Τήνου και για τον ύμνο που έγραψε αφιερωμένο στο Δία, τον Ποσειδώνα και την Αμφιτρίτη.
9) Ο Μήδειας του Μηδείου, ο Σωνιάδης του Καλλιφώντος και ο ιερέας του Ασκηπιού Μήδειος του Σουνιάδου, τιμώνται από τις φυλές (κοινότητες) των Ηρακλειδών, των Υακυνθέων των Ειλειθυϊαίων και των Δονακέων για τον ενάρτο βίο τους, για τις παροχές στους απόρους και για την καλή τους συμπεριφορά. Το ψήφισμα αναγράφεται σε δύο λίθινες στήλες. Η μία τοποθετήθηκε στο ιερό του Ασκληπιού και η άλλη στο ιερό του Ποσειδώνος και της Αμφιτρίτης.
10) Ο Χαρίνος του Χαρίνου ο Αθηναίος τιμάται από τη Βουλή και το Δήμο των Τηνίων για τον ενάρετο βίο του και για τις παροχές στους απόρους πολίτες.
11) Ο Ακουσίλας του Σωτάδα ο Γορτύνιος τιμάται από τη Βουλή και το Δήμο των Τηνίων για τον ενάρετο βίο του, για τις παροχές στους απόρους πολίτες και για την καλή του συμπεριφορά.
12) Ο Αφόβητος του Τιμοκράτου και ο Διονύσιος του Όρθωνος οι Άνδριοι, τιμώνται από τη Βουλή και το Δήμο των Τηνίων για τον ενάρετο βίο τους, για τις παροχές προς τους απόρους πολίτες και για την καλή τους συμπεριφορά.
13) Ο Διόδωρος του ……… ο Αθηναίος, τιμάται από τη Βουλή και το Δήμο των Τηνίων για τον ενάρετο βίο του, για τις παροχές στους απόρους και για την καλή του συμπεριφορά.
ΙΙ. Γκραίντορ: 1) Ο Μελησίας του Μελησίου ο Μυτιληναίος τιμάται από τη Βουλή και το Δήμο των Τηνίων δια τον ενάρετο βίο του και για τις παροχές στους απόρους πολίτες.
2) Ο Μνησίδης του Φωκαέως ο Δήλιος, τιμάται από τη Βουλή και το Δήμο των Τηνίων για τον ενάρετο βίο του και για τις παροχές στους απόρους πολίτες.
3) Ο Τίμων του Νυμφοδώρου ο Συρακούσιος, τιμάται από τη Βουλή και το Δήμο των Τηνίων και από τους Συνέδρους των Νασιωτών, για τον ενάρετο βίο και για τις παροχές στους απόρους πολίτες.
4) Ο Διομήδης του Πρώτωνος ο Θρυήσιος, τιμάται από τη Βουλή και το Δήμο των Τηνίων, για τον ενάρετο βίο του και για την προσπάθειά του σαν γυμνασιάρχης να εκγυμνάζη τους νέους.
6) Ο ……… του Κτησωνίδου ο Δήλιος τιμάται από τη Βουλή και το δήμο των Τηνίων για τις ευεργεσίες που παρέχει σ’ αυτόν.
7) Ο Δημόνικος του ……… τιμάται από βουλή και το Δήμο των Τηνίων γιατί είναι φιλότιμος, δίκαιος, έμπειρος, στοχαστικός, φρόνιμος και συγκαταβατικός.
Στο Βρετανικό Μουσείο, υπάρχει ψήφισμα της Βουλής και του Δήμου των Τηνίων, χαραγμένο σε μαρμάρινη στήλη που είχε στηθή στο ιερό του Ποσειδώνος και της Αμφιτρίτης. Μ’ αυτό τιμάται ο Αμμώνιος του Αμμωνίου ο Αθηναίος εξαίρετος φίλος των Τηνίων. Και στην Τήνο παρείχε βοήθεια σε κείνους που είχαν ανάγκη και στην Αθήνα φιλοξενούσε στο σπίτι του κάθε Τηνιακό που έφθανε εκεί. Ανε\τίγραφο του ψηφίσματος αποφασίζεται να σταλή στην Αθήνα, για να μάθουν οι Αθηναίοι, πως οι Τηνιακοί τιμούν τους ευεργέτες.
Τέλος περί τις 80 ενεπίγραφες πλάκες και θραύσματα αυτών έχουν βρεθή από τους δύο αρχαιολόγους, με σβυσμένα τα ονόματα εκείνων που τιμώνται και πολλά γράμματα και λέξεις σε σημείο που δεν είναι δυνατόν να αναγνωσθούν τα ψηφίσματα.
Ο Σάρλ Μισσέλ καθηγητής του Πανεπιστημίου της Λιέγης είχε βρει δύο ψηφίσματα που αφορούσαν το ιερό του Ποσειδώνος και της Αμφιτρίτης. Το πρώτο του Κοινού των Φωκέων χαραγμένο σε μαρμάρινη στήλη βρέθηκε στον τοίχο του ναού της Κραναίας Αθήνας, έξω από την Ελάτεια της Φωκίδος και ήταν γραμμένο σε δωρική διάλεκτο. Απ’ αυτό καταφαίνεται η φιλία και η οικειότητα των αρχαίων Τηνίων προς τους Φωκείς, σε βαθμό που οι πρώτοι είχαν κηρύξει σαν άσυλο για τους Φωκείς ολόκληρη τη νήσο Τήνο. Ακόμη καταφαίνεται ο σεβασμός των Φωκέων προς το ναό του Ποσειδώνος και της Αμφιτρίτης, για την κατασκευή του οποίου εψήφισαν προσωρινή εισφορά από πέντε (5) μνας με την επιφύλαξη να προσφέρουν περισσότερα και να απονείμουν έπαινο στην πόλη της Τήνου για την επιμέλεια των κατοίκων της προς κατασκευή του ναού. Το ψήφισμα ανέγραψαν σε τρείς στήλες, τη μια την είχαν αποθέσει στο ιερό της Κραναίας Αθήνας, την άλλη στην Αγορά της Ελατείας και την Τρίτη στους Δελφούς.
Το δεύτερο ψήφισμα αναφέρει ότι οι Φωκείς, ύστερα από πρόσκληση τους από τους Τηνίους να παραστούν στην εορτή «τα Ξένεια» αποφάσισαν να αποστείλουν θεωρό (επίσημο αντιπρόσωπό τους).

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Νοερά αναπολούσε και αναπλάσσομε με τη φαντασία μας τις εικόνες του καλλιμαρμάρου και περιστύλου ναού, του βωμού, της καλλιτεχνικής κρήνης του Ποσειδώνος, της μαρμάρινης και κομψής εξέδρας των αγαλμάτων και ανδριάντων - των μακρών στοών - καταλυμάτων και εστιατορίων.
Αναπολούμε ακόμη τις τριήρεις που κατέπλεαν στην Τήνο έμφορτες από ένα κόσμο θρησκευόμενο και ους ασθενείς να προσέρχωνται στο ναό για να ζητήσουν την ίαση των από τους μεγάλους ιατρούς - συζύγους - θεούς. Αναπολούμε ακόμη τις θρησκευτικές πανηγύρεις και θυσίες, τις μεγαλοπρεπείς τελετουργίες και τους αθλητικούς και πνευματικούς αγώνες του θεάτρου. Αποθαυμάζομε το δημοκρατικό πνεύμα της αρχαίας εποχή, ώστε ο λαός και οι αντιπρόσωποί των (Δήμος και Βουλή) παίρνουν αποφάσεις επάνω σε θέματα ζωτικά και ποικίλα. Αποθαυμάζομε ακόμη την πνευματική και καλλιτεχνική ανάπτυξη των πολιτών, ώστε να είναι σε θέση να κρίνουν, να επευφημούν α να κατακρίνουν έργα τέχνης και πνεύματος στο αρχαίο θέατρο.
Ένας υπέροχος πολιτισμός σαν φωτεινός άστρο διέλαμψε και εμεσουράνησε στον τόπο μας κατά την π.Χ. εποχή. Λάτρεις του αρχαίου αυτού πολιτισμού οι δύο ευγενείς Βέλγοι αρχαιολόγοι Χ. Ντεμουλέν και ΙΙ. Γκραιντόρ καταφθάνουν στην Τήνο στις αρχές του παρόντα αιώνα και ενθουσιασμό επισημαίνουν τον αρχαιολογικό χώρο των Κιονίων, ζητούν και συλλέγουν από τους συμπατριώτες τους χρήματα, μοχθούν και δουλεύουν για να φέρουν εις πέρας ένα μέρος, το σπουδαιότερο, από τις ανασκαφές των Κιονίων. Αποκαλύπτουν τα διάφορα κτίσματα του ιερού και τα αρχαιολογικά ευρήματα που ανασύρουν από τη γη, όσα αναφέραμε στα σχετικά κεφάλαια, τα αφήνουν στον τόπο. Κι’ εμείς οι νεώτεροι αφήσαμε πολλά απ’ αυτά να φυγαδευθούν, είτε από άγνοια της αξίας τους είτε από άλλους λόγους. Σαν επιτακτικά λοιπόν και κατεπείγοντα προς επίλυση προβλήματα προβάλλονται η ολοκληρωτική ανασκαφή του ιερού του Ποσειδώνος και της Αμφιτρίτης, η αναστήλωση των διαφόρων κτισμάτων του και η φροντίδα για τη διαφύλαξη και εισαγωγή στο Αρχαιολογικό μας Μουσείο των αρχαίων θησαυρών που μέλλον να ανασυρθούν από τη γη των Κιονίων. Το όφελος για τον τόπο θα είναι τεράστιο.
Προσπάθεια όσο μπορούσαμε, με τις ασθενικές μας δυνάμεις, να ανασύρωμε από τα βά8η των αιώνων και να περιγράψωμε μια πτυχή του τρόπου και του τόπου της θρησκευτικής ζωής των αρχαίων Τηνίων. Στον αναγνώστη αφήνουμε να κρίνη αν πετύχαμε ή όχι στη προσπάθεια αυτή.
http://www.tinos.biz/kionia.html