Οι τελευταίες επιθυμίες του Αριστοτέλη

• 
• 
• 
• 

1/4 ΔΙΑΦΑΝΕΙΕΣ © Provided by έθνος.gr

Τα όσα σημαντικά αποκαλύπτονται τις τελευταίες μέρες για τον τάφο του Αριστοτέλη στα αρχαία Στάγειρα της Χαλκιδικής αναζωπύρωσαν το ενδιαφέρον για τη ζωή του.
Ειδικά για τις συνθήκες θανάτου του στη Χαλκίδα και τη μεταφορά της τέφρας του στη γενέτειρά του. Σύμφωνα με πηγές, αδιαμφισβήτητης εγκυρότητας, «όταν ο Αριστοτέλης πέθανε στη Χαλκίδα (Οκτώβριος 322 π.Χ.), οι Σταγειρίτες έστειλαν και έφεραν την τέφρα του στην πατρίδα τους, την τοποθέτησαν μέσα σε χάλκινη υδρία και κατόπιν απέθεσαν την υδρία αυτή σε μια τοποθεσία που την ονόμασαν Αριστοτέλειον. Κάθε φορά που είχαν σημαντικές υποθέσεις και ήθελαν να λύσουν δύσκολα προβλήματα, συγκαλούσαν σε αυτόν τον τόπο τη συνέλευσή τους».
Αραβικά και βυζαντινά χειρόγραφα, βασισμένα σε αρχαίες πηγές, προσθέτουν κι άλλες σχετικές πληροφορίες. Οπως ότι «τα Στάγειρα, που είχαν καταστραφεί από τον Φίλιππο (349 π.Χ. όταν ανήκε στο αντιμακεδονικό «Κοινό των Χαλκιδέων»), πέτυχε ο Αριστοτέλης (την περίοδο που ήταν δάσκαλος του Μ. Αλεξάνδρου) να ανοικοδομηθούν από τον βασιλιά και καθόρισε ο ίδιος εγγράφως τους νόμους και τη μορφή του πολιτεύματός τους... Οι συμπολίτες του, από την άλλη, λόγω αυτών των ενεργειών, με τέτοια τιμή τίμησαν αυτόν, ώστε να καθιερώσουν την τέλεση ετήσιων γιορτών και αγώνων, όσο ακόμη ήταν ζωντανός...».
Ο Αριστοτέλης πέθανε από στομαχική πάθηση (καρκίνο του στομάχου) στο πατρικό σπίτι της μητέρας του Φαιστιάδας.Ηταν τότε 63 χρόνων. Παραδόσεις για αυτοκτονία του, όπως ο Σωκράτης, είτε ότι «έσκασε από το κακό» του και τη στενοχώρια του κινούνται στον χώρο των παραμυθιών.
Στη Χαλκίδα (απ΄ όπου προέρχονταν και οι πρώτοι οικιστές των Σταγείρων) είχε αυτοεξοριστεί αμέσως μετά τον θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου (323 π.Χ.), την επικράτηση του αντιμακεδονικού «κόμματος» στην Αθήνα, τις κατηγορίες εναντίον του για αθεΐα-ασέβεια και τις παρεπόμενες απειλές για τη ζωή του. Γι΄ αυτό εγκατέλειψε την Αθήνα, αφήνοντας διάδοχό του στο Λύκειο, αλλά και την τεράστια βιβλιοθήκη του στον στενό φίλο και συνεργάτη του Θεόφραστο.
Στη Χαλκίδα έγραψε και τη διαθήκη του, η οποία σώζεται από τον γνωστό βιογράφο των φιλοσόφων Διογένη Λαέρτιο (3ος αιώνας μ.Χ.). Αλλά και σε μεταγενέστερες αραβικές πηγές, που αντλούν από παλαιότερους και αρχαίους συγγραφείς. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πρόκειται για γνήσια διαθήκη και οι αντιρρήσεις που έχουν εκφραστεί από ορισμένους κατά καιρούς δεν ευσταθούν. Μέσα από το κείμενο αυτό αναδεικνύεται ο άνθρωπος Αριστοτέλης. Ο χαρακτήρας και το ήθος του. Η ευσέβεια προς το δίκαιο, τους θεσμούς και τους θεούς. Η φιλευσπλαχνία και η αγάπη του για την οικογένεια. Αλλά και ο φιλελευθερισμός του για να χρησιμοποιηθεί ένας σύγχρονος όρος.
Φιλανθρωπία
Ετσι, οι γνωστές απόψεις στα συγγράμματά του για την κατωτερότητα των γυναικών και τη θέση των δούλων «υπονομεύονται», με μια έννοια, απ΄ όσα ορίζονται εκεί. Παραγγέλλει την απελευθέρωση και την οικονομική ενίσχυση των δούλων του. Δίνει όχι απλώς την άδεια στη σύζυγό του να ξαναπαντρευτεί, αλλά και να κατοικήσει σε όποιο πατρικό του σπίτι επιθυμεί, αφού πρώτα εξασφαλιστεί οικονομικώς.
Κατά κοινή ομολογία των αριστοτελιστών, μέσα από το κείμενο αυτό προβάλλει «η ζωηρή φροντίδα του για τους συγγενείς και υπηρέτες του. Ενα δείγμα νηφάλιας και γνήσιας φιλανθρωπίας». Στη διαθήκη του δεν διατυπώνει επιθυμία για τον τόπο της ταφής του. Σημειώνει, όμως, ότι όπου ταφεί ο ίδιος να τοποθετηθούν και τα λείψανα της πρώτης γυναίκας του, όπως η ίδια ήθελε.
Σύμφωνα με ορισμένες παραδόσεις, η Πυθιάς υπήρξε και «βοηθός» του Αριστοτέλη στη συλλογή στοιχείων για ορισμένα έργα του. Το όνομά της, μάλιστα, συγκαταλέγεται και σε κατάλογο γυναικών επιστημόνων της αρχαιότητας.
Πρόκειται για την Πυθιάδα, ανιψιά ή θετή κόρη του Ερμεία, ηγεμόνα του μικρασιατικού Αταρνέα και προστάτη του Αριστοτέλη (είχε ορφανέψει μικρός). Μια αριστοτελική ωδή προς τιμή του δολοφονημένου από τους Πέρσες Ερμεία ήταν η αφορμή για την κατηγορία της «αθεΐας» το 323 π.Χ. στην Αθήνα. Από τον γάμο με την Πυθιάδα απέκτησε κόρη, που πήρε το όνομα της μητέρας της.
Μετά τον θάνατο της γυναίκας του ο Αριστοτέλης είχε δεύτερη σύζυγο τη Σταγειρίτισσα Ερπυλλίδα. Εχει χυθεί αρκετό μελάνι αν ήταν νομίμως γυναίκα του ή παλλακίδα (το πιθανότερο). Σημασία εδώ έχει η αγάπη και η φροντίδα που εκδηλώνεται γι΄ αυτήν στη διαθήκη. Μαζί της ο Αριστοτέλης απέκτησε τον Νικόμαχο (σ΄ αυτόν αφιερώνονται και απευθύνονται τα «Ηθικά Νικομάχεια»). Ο γιος ήταν ανήλικος όταν πέθανε ο πατέρας του (μεγάλωσε με τη φροντίδα των επιτρόπων της διαθήκης, αλλά σκοτώθηκε νέος σε κάποια μάχη).
Τα σενάρια για τους κληρονόμους
Οι μελετητές της διαθήκης διχάζονται ως προς το πρόσωπο που ήταν ο νόμιμος κληρονόμος του Αριστοτέλη. Τρεις είναι οι πιθανότητες:
• Η κόρη του Πυθιάς ως «επίκληρος» (μοναχοκόρη κληρονόμος της πατρικής περιουσίας, που έπρεπε να παντρευτεί συγγενή από την πλευρά του πατέρα).
• Ο Νικάνωρ, ο οποίος ήταν μάλλον «εισποίητος» (υιοθετημένος) από τον Αριστοτέλη.
• Ο Νικόμαχος, με την προϋπόθεση ότι η Ερπυλλίδα ήταν νόμιμη σύζυγος ή ότι είχε υιοθετηθεί κι αυτός.
Η διαθήκη, πάντως, προϋποθέτει έναν δεδομένο γενικό κληρονόμο, αφού με αυτήν ο Αριστοτέλης ορίζει ειδικά κληροδοτήματα και δεν γίνεται εκεί αναφορά στο σύνολο της περιουσίας του. Διότι προφανώς και σπίτι είχε στην Αθήνα (πέραν των οικογενειακών στα Στάγειρα και στη Χαλκίδα) και άλλη περιουσία.
Η ΔΙΑΘΗΚΗ ΤΟΥ ΟΠΩΣ ΣΩΖΕΤΑΙ ΣΕ ΑΡΧΑΙΕΣ ΠΗΓΕΣ
«Εκεί που θα με θάψουν να βάλουν και τα οστά της γυναίκας μου, όπως εκείνη επιθυμούσε»
...Για όλα και για πάντα επίτροπος να είναι ο Αντίπατρος. Μέχρι να αναλάβει ο Νικάνωρ, να έχουν τη φροντίδα ο Αριστομένης, ο Τίμαρχος, ο Ιππαρχος, ο Διοτέλης και ο Θεόφραστος, αν θέλει και μπορεί, των παιδιών, της Ερπυλλίδας και της περιουσίας μου. Οταν φτάσει η κοπέλα σε ηλικία γάμου, να την παντρευτεί ο Νικάνωρ. Αν της συμβεί κάτι -πράγμα που απεύχομαι- πριν από τον γάμο ή αφού παντρευτεί και δεν έχει αποκτήσει παιδιά, τότε να αναλάβει ο Νικάνωρ... τη φροντίδα και της κοπέλας και του αγοριού, σαν να είναι πατέρας και αδελφός τους. Αν συμβεί κάτι στον Νικάνορα ... ο Θεόφραστος να ζήσει μαζί με την κοπέλα. Διαφορετικά να αποφασίσουν από κοινού οι επίτροποι με τον Αντίπατρο...
Οι επίτροποι να φροντίσουν και τον Νικάνορα, αναλογιζόμενοι εμένα, και την Ερπυλλίδα, που για μένα σήμαινε πολλά... Οταν θελήσει να παντρευτεί να φροντίσουν να πάρει άντρα αντάξιο του ονόματός μας. Να της δώσουν επίσης και ασήμι αξίας ενός ταλάντου από την περιουσία μου και τρεις υπηρέτριες... Αν θέλει να κατοικήσει στη Χαλκίδα, να της παραχωρήσουν τον ξενώνα κοντά στον κήπο, αν θέλει στα Στάγειρα, το πατρικό σπίτι. Ο,τι από τα δύο επιλέξει ...να το εξοπλίσουν έτσι, που και σε κείνους να φαίνεται καλό και την Ερπυλλίδα να ικανοποιεί.
Ο Νικάνωρ να φροντίσει και τον Μύρμηκα, έτσι που να ανταποκρίνεται στις προσδοκίες μου με τα υπάρχοντα που πήραμε απ΄ αυτόν (ο Αριστοτέλης μάλλον ήταν ''κηδεμόνας'' του). Η Αμβρακίδα (δούλη) να ελευθερωθεί και, όταν παντρευτεί, να της δοθούν πεντακόσιες δραχμές και η μικρή που έχει. Να δοθούν και στον Θαλή, μαζί με τη μικρή που έχει και που την αγοράσαμε χίλιες δραχμές και μια υπηρέτρια. Ο Σίμων, εκτός από τα χρήματα που του δόθηκαν πριν για άλλον υπηρέτη, ή να αγοράσει υπηρέτη ή να πάρει χρήματα (Θαλής και Σίμων φαίνεται ότι ήταν ήδη απελεύθεροι δούλοι).
Ο Τύχων να ελευθερωθεί, όταν παντρευτεί η κόρη μου, καθώς επίσης ο Φίλων και ο Ολύμπιος και το παιδί του. Κανείς από τους μικρούς που με εξυπηρετούσαν να μην πουληθεί... Οταν ενηλικιωθούν να αφεθούν ελεύθεροι, αν το αξίζουν... (σ.σ. Σε συνέχεια γίνεται λόγος για αναθηματικές εικόνες-ανδριάντες). Εκεί που θα με θάψουν να βάλουν και τα οστά της Πυθιάδας, όπως εκείνη επιθυμούσε. Για τη σωτηρία του Νικάνορα, που ήταν ευχή δική μου, να αφιερωθούν λίθινα αγάλματα ύψους τεσσάρων πήχεων στους σωτήρες Δία και Αθηνά στα Στάγειρα».
(Η μετάφραση από τα άπαντα του Διογένη Λαέρτιου των εκδόσεων «Κάκτος»)
Οι επίτροποι και οι υποψήφιοι γαμπροί για την κόρη του, Πυθιάδα
Πρωταγωνιστής ο Νικάνωρ, διάδοχος ο Θεόφραστος
Επίτροπος «πάντων και διά παντός» ορίζεται ο Αντίπατρος. Πρόκειται για τον στρατηγό-αντιβασιλιά της Μακεδονίας (έως τον θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου) και επιμελητή-αυτοκράτορα της μακεδονικής επικράτειας κατά την πρώτη φάση του πολέμου των διαδόχων.
Για τους τρεις από τους πέντε επιμελητές της διαθήκης (Αριστομένης, Τίμαρχος και Διοτέλης) δεν υπάρχουν στοιχεία. Μάλλον ήταν συνοδοιπόροι του στο Λύκειο.
Ο Ιππαρχος αναφέρεται στη διαθήκη του Θεόφραστου, ως φίλος, συσχολιαστής και συμφιλοσοφών. Ισως ήταν ο διαχειριστής της Περιπατητικής Σχολής. Ο Θεόφραστος τον όρισε εκτελεστή και της δικής του διαθήκης.
Ο Θεόφραστος (371-287/285) είναι ο γνωστός διάδοχος και συνεχιστής του Αριστοτέλη στην Περιπατητική Σχολή. Ορίζεται υπό αίρεση επιμελητής της αριστοτέλειας διαθήκης («εάν βούληται...»).
Το εντυπωσιακό είναι ότι αν επιθυμεί μπορεί να αντικαταστήσει τον Νικάνορα. Να πάρει δηλαδή αυτός ως σύζυγο την κόρη του Αριστοτέλη, αν ο Νικάνωρ πεθάνει πριν από τον γάμο. Δεν αποτελεί έκπληξη για τα δεδομένα της εποχής η ηλικία του (είναι περίπου 50 χρόνων και η μέλλουσα νύφη, Πυθιάς, ανήλικη ακόμη).
Στην αυλή του Μεγαλέξανδρου
Ο Νικάνωρ είναι ο «πρωταγωνιστής» στη διαθήκη. Γιος του Προξένου, φίλου της οικογένειας και προστάτης του Αριστοτέλη από τα χρόνια της παραμονής του στη Μικρά Ασία και της φοίτησής του στην Ακαδημία του Πλάτωνα.
Φαίνεται ότι από πολύ νωρίς και ενώ ακόμη η Πυθιάς ήταν μικρή, ο Αριστοτέλης «εμνήστευσεν αυτήν προς τον Νικάνορα». Ισως τον τελευταίο να είχε υιοθετήσει ο φιλόσοφος μετά τον θάνατο του Πρόξενου. Διατυπώνεται η άποψη ότι κατά την εποχή θανάτου του Αριστοτέλη και νωρίτερα είτε απουσίαζε όντας στην αυλή του Μ. Αλεξάνδρου ή κάπου αλλού είτε ότι ασθενούσε (ο Αριστοτέλης φροντίζει για τα σχετικά «τάματα» υπέρ της σωτηρίας του). Ισως, όμως, να ήταν απλώς ανήλικος γι΄ αυτό ορίζονται και επιμελητές μέχρι να αναλάβει την περιουσία.
Ο Νικάνωρ έγινε πράγματι σύζυγος της Πυθιάδας. Πέθανε σχετικά νέος και η Πυθιάς παντρεύτηκε άλλες δύο φορές (έναν Σπαρτιάτη κι έναν Αθηναίο γιατρό). Απέκτησε τρεις γιους, που μαθήτευαν στο Λύκειο.
Ανάμεσά τους και τον Αριστοτέλη. Για τον τελευταίο ο Θεόφραστος παραγγέλλει στη δική του διαθήκη να τον φροντίζουν οι φίλοι του ώστε «να προαχθεί στη φιλοσοφία».
Πράγμα που δείχνει ότι πολλά χρόνια μετά εξακολουθούσε να φροντίζει για τους απογόνους του Αριστοτέλη.
Τ. Κατσιμάρδος
katsimar@yahoo.grΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΑΝΤΙΠΑΤΡΟ
Προς τον Αντίπατρο απευθύνεται η τελευταία ίσως επιστολή του Αριστοτέλη από τη Χαλκίδα. «Οσο πιο πολύ μένω μόνος», γράφει, «τόσο περισσότερο μου αρέσει να κουβεντιάζω με άλλους...».

http://www.msn.com/el-gr/news/national/%CE%BF%CE%B9-%CF%84%CE%B5%CE%BB%CE%B5%CF%85%CF%84%CE%B1%CE%AF%CE%B5%CF%82-%CE%B5%CF%80%CE%B9%CE%B8%CF%85%CE%BC%CE%AF%CE%B5%CF%82-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%B1%CF%81%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%84%CE%AD%CE%BB%CE%B7/ar-BBtSDMe?li=BBqxHCu&ocid=SK2MDHP