Το διονυσιακό πνεύμα των Χριστουγέννων

Γλυκό μου βρέφος, Διόνυσέ μου και Χριστέ μου…
Άγγελος Σικελιανός, «Διόνυσος ἐπὶ λίκνῳ»

Ο μικρός Διόνυσος στην αγκαλιά του Ερμή. Δίπλα τους η Θεογονία, προσωποποίηση της γέννησης του θεού. Ψηφιδωτό ρωμαϊκής εποχής από τον Οίκο του Αιώνα, Αρχαιολογικό Πάρκο Πάφου, Κύπρος. Φωτο Wolfgang Sauber, CC BY 3.0

Μανιοδότης κι εκστατικός, βαθιά ερωτικός, θεός της φύσης και της γονιμότητας, του κρασιού και του γλεντιού… Ναι, ο Βάκχος, ο Διόνυσος, αέναος κι αειθαλής, μας χαμογελάει ακόμη μες από τα βάθη των αιώνων, μεταμφιεσμένος σε Θείο Βρέφος. Ίσως να σοκάρει η ιδέα ότι πίσω από τη «μεγάλη γιορτή της Χριστιανοσύνης» θα μπορούσε να βρίσκεται η λατρεία ενός θεού που μοιάζει διαμετρικά αντίθετος με το σεμνό και μετρημένο Ιησού. Κι όμως, το διονυσιακό υπόβαθρο του «Δωδεκαημέρου» είναι πολύ έντονο για ν’ αποτελεί απλή σύμπτωση.
Θα αντιτάξετε ίσως ότι πίσω από τα Χριστούγεννα βρίσκονταν οι γιορτές του Ηλιοστασίου, που τιμούσαν ηλιακές οντότητες, όπως ο Μίθρας. Άλλωστε, αποτελεί κοινό μυστικό πλέον ότι στις 25 Δεκεμβρίου η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία τιμούσε τη γέννηση ενός άλλου Σωτήρα: του Ανίκητου Ήλιου (Sol Invictus), που ταυτιζόταν όχι μόνο με το Μίθρα αλλά και με τον ίδιο τον αυτοκράτορα. Ο Χριστός, ως Νοητός Ήλιος, έρχεται να αντικαταστήσει τις παλιότερες αυτές μορφές, προσφέροντας σε αντάλλαγμα το δικό του σωτήριο φως.
Ωστόσο, πίσω από τις ρωμαϊκές ηλιολατρίες που τόνωναν την αίγλη του αυτοκράτορα κι έστρεφαν στους ουρανούς τις ελπίδες του κόσμου για σωτηρία, υπάρχει ένα άλλο, πολύ διαφορετικό και πολύ πιο αρχέγονο δίχτυ από γιορτές και έθιμα. Αυτό συνέβαινε γιατί σε παλιότερες εποχές η ζωή των ανθρώπων ήταν βαθιά δεμένη με την ύπαιθρο και την καλλιέργεια της γης.
Διόλου παράξενο, λοιπόν, που την περίοδο γύρω από τα σημερινά Χριστούγεννα ανακαλύπτουμε μια ποικιλία από γιορτές διονυσιακές και γονιμικές: τα Αλώα, που τιμούσαν επίσης τη Δήμητρα και την Περσεφόνη· τα Κατ’ αγρούς Διονύσια, εύθυμη αγροτική γιορτή και τα Λήναια, όπου γίνονταν θεατρικοί αγώνες – γιατί ο Βάκχος ήταν και θεός του θεάτρου.

Το «αίμα του σταφυλιού»

Η πολύμορφη και πολυσύνθετη μορφή του Διόνυσου, μαγική και συνάμα βαθιά μυστικιστική, ρίχνει βαριά της σκιά της πάνω στο χλωμό πρόσωπο του Ιησού. Μοιάζει σαν να ’ναι σχεδόν ο ένας το alter ego του άλλου, καθώς και οι δυο ενσαρκώνουν πανάρχαια αρχέτυπα, και οι δύο σήκωσαν το φορτίο των πόθων και των προσδοκιών αμέτρητων ανθρώπων.
Και πάλι, οι ομοιότητές τους είναι πολλές για ν’ αποτελούν απλή σύμπτωση. Η γέννησή τους δεν θα μπορούσε παρά να είναι υπερφυσική. Υπήρξαν, άλλωστε, γιοι ενός θεού και μιας θνητής. Και οι δύο καταδιώχτηκαν και υπέφεραν. Πέθαναν κι αναστήθηκαν. Εμφανίστηκαν ως Σωτήρες κι έκαναν θαύματα. Πρόσφεραν στους ανθρώπους την ελπίδα της μεταθανάτιας λύτρωσης.
Πίσω από την ηλιακή υπόσταση του Ιησού κρύβεται η φωτεινή μορφή του Βάκχου, ο οποίος συνδυάζει χαρακτηριστικά σεληνιακά και ηλιακά, τουλάχιστον κατά την ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή. Μάλιστα, είχε και το επίθετο Λαμπτήρ, «εκείνος που λάμπει, που φωτίζει». Στην Πελλήνη της Αχαΐας γιόρταζαν προς τιμήν του τα Λαμπτήρια, φέρνοντας τη νύχτα αναμμένες δάδες στο ιερό του (Παυσανίας, 7. 27, 3) – πράγμα που θυμίζει τις λαμπάδες του Πάσχα. Σε ορισμένα μέρη της Ελλάδας, όπως στην Ηλεία, τη Θράκη και τη Ρόδο, ταυτιζόταν με τον ίδιο το θεό Ήλιο. Ο Μακρόβιος, Ρωμαίος συγγραφέας του 4ου-5ου αι. μ.0, έχει διασώσει τον εξής στίχο: Ἥλιος, ὃν Διόνυσον ἐπίκλησιν καλέουσιν. Στη θρησκεία των Ορφικών ο Βάκχος ταυτίζεται με το Φάνη, τον γεμάτο φως δημιουργό του σύμπαντος, ενώ στον Ορφικό Ύμνο 52 αποκαλείται πυριφεγγής.

Ο Διόνυσος ως “μέγας βότρυς”, κατάφορτος από ρώγες σταφυλιού. Τοιχογραφία από την “Οικία της Εκατονταετηρίδας”, Πομπηία. Πηγή: Tsao Cevoli (επ.), Πομπηία: Η Θαμμένη Πόλη, Περισκόπιο, Αθήνα 2005

Ίσως το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο που ενώνει τον Χριστό με τον Διόνυσο να είναι το κοινό τους σύμβολο: το σταφύλι, που ονομάζεται βότρυς, στα αρχαία ελληνικά. Μέγας βότρυς αποκαλείται ο Ιησούς από το χριστιανό συγγραφέα Κλήμη τον Αλεξανδρέα. Βότρυς πέπειρος (ώριμος) χαρακτηρίζεται στον Ακάθιστο Ύμνο (ωδή 7). Φτάνει στο σημείο να ταυτιστεί με το ίδιο το φυτό που γεννά τον μεθυστικό καρπό: «Ἐγώ εἰμι ἡ ἄμπελος ἡ ἀληθινή», παρουσιάζεται να λέει στο Κατά Ιωάννην (15, 1-5). Εντυπωσιακή είναι μια εικόνα βυζαντινής τεχνοτροπίας του 15ου αιώνα από την Κρήτη, όπου άλλοτε λατρευόταν ευρύτατα ο Βάκχος. Απεικονίζει το Χριστό να ξεπροβάλλει μες από ένα κλήμα, με τους δώδεκα αποστόλους να κάθονται στα κλαδιά του!
Το κόκκινο κρασί έφτασε να ταυτίζεται με το ίδιο το αίμα του Ιησού. Μια από τις ποικίλες παραδόσεις που σχηματίστηκαν ανά τους αιώνες γύρω από τα Χριστούγεννα είναι ότι τα μεσάνυχτα της παραμονής το νερό στα πηγάδια και τις πηγές μπορούσε να μετατραπεί σε αίμα ή οίνο. Αυτό αποτελεί χαρακτηριστικό στοιχείο των διονυσιακών γιορτών· στη διάρκειά τους συχνά λεγόταν ότι μια πηγή έρεε κόκκινο κρασί αντί νερό, όπως επισημαίνει ο Παναγής Λεκατσάς στο έργο του Διόνυσος. Στις Βάκχες, την τραγωδία του Ευριπίδη, ο οίνος αναβλύζει μέσα από τη γη κατά τα εκστατικά όργια των Μαινάδων:

«Μια τους χτυπά ένα βράχο με το θύρσο
και δροσερό νερό αναβρύζει· μια άλλη
αγγίζει με το θύρσο της το χώμα
κι ο θεός εκεί κρασιού μια βρύση ανοίγει…»
(Βάκχαι 704-7, μετ. Θρασύβουλου Σταύρου)

Ο Διόνυσος και το Ιερό Δέντρο

Μπορείτε να φανταστείτε τα Χριστούγεννα χωρίς το χριστουγεννιάτικο δέντρο; Μπορεί το στοιχείο αυτό να λάμπει διά της απουσίας του από τη Βίβλο, όμως στον νου των απανταχού χριστιανών το στολισμένο έλατο αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο των εορτασμών. Πιστεύεται ότι το έθιμο τούτο έφτασε στη χώρα μας κατά τη βασιλεία του Όθωνα, τον 19ο αιώνα, ενώ οι ρίζες του ανιχνεύονται στις γερμανικές παραδόσεις του 15ου-16ου αιώνα. Κι όμως, ο συμβολισμός του Δέντρου είναι πανάρχαιος, καθώς συνδέεται άρρηκτα με τη γη, τη Μάνα Γαία, αλλά και τον ίδιο τον Διόνυσο, ως θεό της βλάστησης.
Ο ίδιος είχε τους τίτλους Δενδρεύς, Ένδενδρος και Δενδρίτης. Μάλιστα, κατά μια πολύ ενδιαφέρουσα σύμπτωση, ένα από τα ιερά του φυτά είναι το έλατο. Σε νομίσματα και αγγεία του 6ου και του 5ου αιώνα, ένα ολόκληρο έλατο ή ένα κλαδί του παρουσιάζεται σα θύρσος (το χαρακτηριστικό διονυσιακό ραβδί) στα χέρια των Κενταύρων και των Σατύρων.
Στις Βάκχες του Ευριπίδη οι Μαινάδες κοιμούνται αποκαμωμένες μες στο δάσος του Κιθαιρώνα πάνω σε φύλλα έλατου (ή βαλανιδιάς). Αλλά και ο Πενθέας, βασιλιάς της Θήβας και εχθρός του Διόνυσου, ανεβαίνει πάνω σ’ ένα τέτοιο δέντρο για να παρακολουθήσει κρυμμένος τις γυναικείες τελετουργίες. Όμως, οι Μαινάδες τον εντοπίζουν, ξεριζώνουν το δέντρο και διαμελίζουν τον αλαζόνα βασιλιά (στ. 684-5 και 1061). Εικάζεται ότι η αφήγηση αυτή αποτελεί απόηχο του ορφικού μύθου για το μικρό Διόνυσο Ζαγρέα, ο οποίος βρήκε μαρτυρικό θάνατο κομματιασμένος απ’ τους ζηλόφθονους Τιτάνες.
Βλέπετε, οι σωτήρες θεοί είναι αναγκασμένοι να γνωρίσουν τον πόνο και το θάνατο, όπως κι εμείς. Έρχονται έτσι πιο κοντά στα βιώματα των θνητών, σχεδόν γίνονται ένα μαζί τους, αποκτώντας διπλή υπόσταση, θεϊκή κι ανθρώπινη συνάμα. Ίσως γιατί μόνο έτσι μπορούν οι άνθρωποι να ταυτιστούν μαζί τους και να εναποθέσουν σ’ αυτούς τις ελπίδες τους – την προσδοκία για μια δική τους ανάσταση ή για μια μεταθανάτια ευτυχία.

«Καταργήστε τα Χριστούγεννα!»

Έστω όμως κι αν η σκοτεινή πλευρά της ζωής – ο πόνος, το αίμα κι ο θάνατος – αποτελούν στοιχείο των διονυσιακών παραδόσεων, η ουσία του Βάκχου είναι το γλέντι και η χαρά της ζωής. Το τραγούδι, ο χορός, η μέθη, το θέατρο, ο αισθησιασμός είναι τα υλικά που δίνουν ψυχή στη λατρεία του. Είναι εκείνος που ανατρέπει τη ρουτίνα της σκληρής καθημερινότητας χαρίζοντας πινελιές ευτυχίας ακόμη και μέσα στις μακριές, κρύες νύχτες του χειμώνα.
Ωστόσο, φαίνεται ότι τα τόσα διονυσιακά στοιχεία που εισήλθαν στον εορτασμό των Χριστουγέννων ενοχλούσαν κάποιους πιστούς χριστιανούς. Έτσι, ο Πολύδωρος Βιργίλιος, ιταλικής καταγωγής ιστορικός που έζησε το 15ο-16ο αι., έλεγε τα εξής:

Χοροί, μάσκες, παντομίμες, θεατρικά έργα και άλλες τέτοιες χριστουγεννιάτικες διαταράξεις που τώρα συνηθίζουν οι Χριστιανοί προήλθαν από τις ρωμαϊκές γιορτές, τα Σατουρνάλια [σ.σ. γιορτή προς τιμήν του Κρόνου] και τα Βακχανάλια [σ.σ. εορτασμός του Βάκχου]. Αυτό θα έπρεπε να κάνει όλους τους ευσεβείς Χριστιανούς να απεχθάνονται αιώνια τέτοια έθιμα.

Μπορεί σήμερα να μας φαίνεται αδιανόητο το να προσπαθήσει να … καταργήσει κανείς τα Χριστούγεννα. Κι όμως, μια προτεσταντική ομάδα που ονομαζόταν, όχι τυχαία, Πουριτανοί προσπάθησε τον 17ο αιώνα στη Μασαχουσέτη των ΗΠΑ να απαγορεύσει εντελώς τον εορτασμό τους, επειδή περιείχε τόσα παγανιστικά στοιχεία! Κάτι αντίστοιχο έκανε για τον ίδιο λόγο και ο Όλιβερ Κρόμγουελ, ηγεμόνας της Αγγλίας: έθεσε εκτός νόμου τους εύθυμους εορτασμούς και τα κάλαντα από το 1649 ως το 1660. Επιχείρησε να καθιερώσει τα Χριστούγεννα ως αυστηρά θρησκευτική γιορτή, που θα συνοδευόταν μόνο από προσευχές. Δεν το κατάφερε για πολύ, όμως…

Τα παιδιά του Διονύσου

Μπορεί σήμερα η μορφή του Διονύσου να ανήκει, για τους περισσότερους ανθρώπους, στο παρελθόν, όμως τα παιδιά του είναι εδώ! Το βακχικό, γονιμικό πνεύμα ζει και βασιλεύει μέσα στις λαϊκές μας παραδόσεις, παρά τις άπειρες διώξεις που υπέστη μέσα στους αιώνες.
Για παράδειγμα, στο χωριό Βώλακας του νομού Δράμας διεξάγεται στις 7 Ιανουαρίου το τελετουργικό των «Αράπηδων», μεταμφιεσμένων ανδρών που έχουν βάψει το πρόσωπό τους με καπνιά. Την επόμενη μέρα εμφανίζονται οι «Αρκούδες», άνδρες ντυμένοι με προβιές, οι οποίοι κάνουν φαλλικές κινήσεις, βωμολοχούν και χτυπούν φιλικά με τα ξύλα τους τον κόσμο – στοιχεία πάρα πολύ παλιά. «Κάνομε τους Αράπηδες για το καλό, για τη σοδειά μας…», λένε οι κάτοικοι. «Έτσι το βρήκαμε, έτσι το συνεχίζουμε…»
Αντίστοιχα, στις 6 Ιανουαρίου, την ημέρα των Θεοφανείων, στην Καλή Βρύση Δράμας γιορτάζονται τα Μπαμπούγερα, που διαρκούν μέχρι τις 8 του μηνός. Άνδρες φορούν ζωόμορφο προσωπείο και κρεμούν στη μέση τους βαριά κουδούνια. Χορεύουν, κυνηγούν εύθυμα τους περαστικούς, αλλά αρπάζουν και τη … νύφη (έναν άνδρα ντυμένο γυναίκα) σε μια τελετουργία που θυμίζει τους καρναβαλικούς γάμους, ένα έθιμο που χάνεται πολύ βαθιά στο χρόνο.
Σε τελική ανάλυση, παιδιά του Διόνυσου είμαστε κι εμείς – όλες, όλα και όλοι που επιμένουμε να διατηρούμε την αισιοδοξία μας και ν’ απολαμβάνουμε την ομορφιά της ζωής, σε πείσμα των καιρών. Όχι μόνο γιατί η φτώχεια θέλει καλοπέραση, αλλά και για έναν άλλο λόγο: γιατί ο Βάκχος είναι και θεός πολιτικός κι ανατρεπτικός. Σε μια εποχή κινημάτων και εξεγέρσεων, ο Διόνυσος Ἐλευθερέας (ελευθερωτής), Δημόσιος και Δημοτελὴς (θεός του δήμου και της δημοκρατίας) δεν μπορεί παρά να είναι εκπληκτικά επίκαιρος!

Βιβλιογραφία

Γκάθρι, Γ. Κ. Σ., O Oρφέας και η Aρχαία Eλληνική Θρησκεία, Kαρδαμίτσα, Aθήνα 2000
Θεοδοσίου, Στράτος και Μάνος Δανέζης, Ο Κύκλος του Χρόνου: Αστρονομία και Μυστηριακές Λατρείες, Δίαυλος, Αθήνα 2004
Λεκατσάς, Παναγής, Διόνυσος, Καστανιώτη, Aθήνα 1999
Λεκατσάς, Παναγής, Το Θείον Βρέφος, Καστανιώτη, Aθήνα 1996
Σταύρου, Θρασύβουλος (μετ.), Τραγωδίες του Ευριπίδη, 2η έκδ., Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Aθήνα 1980

https://hmeenee.com/2019/12/14/dionysus-and-christmas/?preview=true&_thumbnail_id=390&fbclid=IwAR1djbREZquipLsePaD1tNauJnLvjbaQinDtAEd6RyrHTJkSdDvO5_5TuBY