Το έθιμο του εορταστικού στολισμού δέντρου, υπήρχε από την αρχαία Ελλάδα.
Για την ακρίβεια οι αρχαίοι μας πρόγονοι, στόλιζαν την Ειρεσιώνη,
ένα κλαδί ελιάς! Xρησιμοποιούσαν κόκκινα και λευκά κομμάτια μαλλιού και
καρπούς του Φθινοπώρου, όπως σύκα, καρύδια, αμύγδαλα, κάστανα, ρόδια,
κυδώνια, σταφύλια. Από την συνήθεια αυτή, προέρχεται και η ονομασία
Ειρεσιώνη. Συγκεκριμένα, από την αρχαία Ελληνική λέξη είρος, με παράγωγο
το ἔριον, που σημαίνει μαλλί, συνήθως αναφερόμενο στο μαλλί των
προβάτων.
Ο στολισμός αυτός γινόταν κατά τη διάρκεια των Πυανόψιων. Τα Πυανόψια ή Πανόψια
ήταν μια γιορτή ευχαριστίας προς τον Απόλλωνα για τους καρπούς και τη
γονιμότητα που έφερε το έτος που έφευγε και ικεσίας ώστε να είναι επίσης
γόνιμο και καρποφόρο το επόμενο έτος. Τα Πυανόψια εορτάζονταν το
Φθινόπωρο στις 7 του μήνα Πυανεψιώνα, δηλαδή του Οκτωβρίου. Ονομάστηκαν
έτσι, από τα κουκιά (πύανα) που έβραζαν ως προσφορά μαζί με άλλα όσπρια
και κριθάρι.
Πως ξεκίνησε το έθιμο
Σύμφωνα με την παράδοση, το έθιμο το ξεκίνησε ο Θησέας όταν πήγε στην Κρήτη, για να σκοτώσει τον Μινώταυρο.
Περνώντας από την Δήλο, έκανε τάμα μαζί με τους συντρόφους του να
αποδώσει θυσία στον Απόλλωνα αν νικήσει. Επιστρέφοντας μήνα Οκτώβριο και
την έβδομη μέρα, σώοι στην Αθήνα, εκπλήρωσαν την υπόσχεσή τους. Το
μαγείρεμα τον οσπρίων γινόταν έκτοτε σαν ανάμνηση, καθώς οι διασωθέντες,
που τους είχαν εξαντληθεί τα τρόφιμά στο ταξίδι του γυρισμού, μάζεψαν
ότι είχε απομείνει από τις προμήθειες σιτηρών και οσπρίων, τα μαγείρεψαν
όλα μαζί και συνέφαγαν. Στη γιορτή, των Πυανόψιων, περιέφεραν την
Ειρεσιώνη, κλαδί ελιάς όπως είδαμε, ή δάφνης, στολισμένο με διάφορους
καρπούς, που είχε το χαρακτήρα προσφοράς και ικεσίας. (Πλουτάρχου Βίοι
Παράλληλοι, Θησεύς, κεφ. 22.. 22.5).
Τα ομώνυμα... κάλαντα!
Το κλαδί της Ειρεσιώνης, που έμοιαζε με
το σημερινό Χριστουγεννιάτικο δέντρο, έτσι όπως ήταν στολισμένο με
καλούδια, το περιεφεραν τα παιδιά από σπίτι σε σπίτι, τραγουδώντας το
ομώνυμο άσμα της Ειρεσιώνης -δηλαδή τα κάλαντα, τα οποία όπως και τα
σημερινά, περιλάμβαναν ευχές και καλοπιάσματα για να τους κεράσει
γενναιόδωρα ο νοικοκύρης. Στο τέλος των καλάντων, τα παιδιά κρεμούσαν
την Ειρεσιώνη στην εξώπορτα του σπιτιού τους, και την κρατούσαν μέχρι
την επόμενη χρονιά. Παρόμοιο κατάλοιπο του εθίμου είναι και η συνήθεια
στα αγροτικά σπίτια, να διατηρούν ρόδια, σύκα, και κυδώνια σε αρμαθιές
κρεμασμένες από το ταβάνι.
Κάλαντα Ειρεσιώνης (Πλούταρχος):
«εἰρεσιώνη σῦκα φέρει καὶ πίονας ἄρτους
καὶ μέλι ἐν κοτύλῃ καὶ ἔλαιον ἀποψήσασθαι
καὶ κύλικ᾽ εὔζωρον, ὡς ἂν μεθύουσα καθεύδῃ.»
Μετάφραση:
«Η ειρεσιώνη φέρνει σύκα και αφράτα ψωμιά
και μέλι στο ποτήρι και λάδι για να ψήσεις
και κανάτα ξέχειλη (με κρασί) για να μεθύσεις και να κοιμηθείς»
Η Ειρεσιώνη του Ομήρου
Στην
παρακάτω εκδοχή των καλάντων της Ειρεσιώνης, ο συγγραφέας του βίου του
Ομήρου μας λέει, ότι ο Όμηρος, τυφλός πια και φτωχός στη Σάμο,
επισκεπτόνταν τα αρχοντικά, τραγουδώντας τα κάλαντα της Ειρεσιώνης,
συνοδευόμενος από παιδιά :
Μπαίνουμε μέσα στ᾽ αρχοντικό μεγάλου νοικοκύρη,
αντρειωμένου και βροντόφωνου και πάντα ευτυχισμένου.
Ανοίξτε πόρτες μόνες σας, πλούτος πολύς να μπει μέσα,
και με τον πλούτο συντροφιά, χαρά μεγάλη κι ευτυχία
κι ολόγλυκη ειρήνη. τ᾽ αγγειά του όλα γεμάτα να ‘ναι
και το ψωμί στη σκάφη να φουσκώνει πάντα και να ξεχειλίζει.
γι᾽ αυτό εδώ το παληκάρι σας η νύφη να ‘ρθει θρονιασμένη σε θρονί,
ημίονοι σκληροπόδαροι στο σπιτικο αυτό να σας την κουβαλήσουν,
και να υφαίνει πανί σε αργαλειό με χρυσάργυρες πατήθρες.
σου ‘ρχομαι, σου ξανάρχομαι σα χελιδόνι κάθε χρόνο
και στην αυλόθυρά σου στέκομαι .……………………………………
Αν είναι να μας δώσεις τίποτα, καλά και καμωμένα,
αν όχι, δεν θα στεκόμαστε εδώ για πάντα.
γιατί εδώ δεν ήρθαμε για να συγκατοικήσουμε μαζί σου.
Ψευδο-Ηρόδοτος: "Βίος Ομήρου" 33.
Ειρεσιώνη στο Βυζάντιο και σε όλο τον κόσμο
Η Ειρεσιώνη διατηρήθηκε ως έθιμο και μετεξελίχθηκε στο Βυζάντιο.
Τα Χριστούγεννα, με διαταγή του έπαρχου κάθε πόλης, καθαρίζονταν οι
δρόμοι και τοποθετούνταν κατά διαστήματα ανθοστήλες με δεντρολίβανα,
μυρτιές και εποχικά άνθη. Επειδή μάλιστα σε επίλεκτο Βασιλικό Ιπποτικό
τάγμα της ανακτορικής φρουράς, εκτός από Έλληνες Ορθόδοξους Χριστιανούς
συμμετείχαν και αλλοεθνείς/αλλόδοξοι Χριστιανοί όπως και αλλόθρησκοι
Ιππότες, θεωρείται πιθανό να ήταν εκείνοι οι αλλοεθνείς που μετέδωσαν το
έθιμο της «Ειρεσιώνης» στις δικές τους χώρες. Τα δεντρολίβανά,
πιθανότατα αντικαταστάθηκαν με τα δικά τους τοπικά άνθη και φυτά, π.χ.
με έλατα, στις χώρες του Βορρά. Η Ειρεσιώνη με τη μορφή του
Χριστουγεννιάτικου δέντρου ως έλατου, επέστρεψε στην Ελλάδα στις αρχές
του 19ου αιώνα από τον Βασιλία Οθωνα και τους ακολούθους του Βαυαρούς,
αλλά καθώς υπήρχε ήδη στην ιστορική μνήμη του Έθνους, υιοθετήθηκε
αμέσως.
Η
ανάμνηση του βυζαντινού Χριστουγεννιάτικου στολισμού με στύλους
στολισμένους με δενδρολίβανα επιβίωσε στα Πρωτοχρονιάτικα κάλαντα:
«Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά ψηλή μου δεντρολιβανιά…»
Η φάτνη που τοποθετούμε στην βάση του
Χριστουγεννιάτικου δένδρου, αποτελεί επίσης Ελληνικό έθιμο από την εποχή
του Βυζαντίου «Οι Βυζαντινοί κατά την ημέραν των
Χριστουγέννων…εσχημάτιζον σπήλαιον και εν αυτώ ετοποθέτουν στρωμνήν εφ’
ής ετοποθέτουν παίδα, τον Ιησούν παριστάνοντα…» («Βυζαντινών Βίος και
Πολιτισμός» τ. στ΄, σελ. 151, Φαίδωνος Κουκουλέ, Τακτικού Καθηγητού του
Πανεπιστημίου Αθηνών και Ακαδημαϊκού.).
Έτσι τα αρχαιά έθιμα εκδήλωσης
ευγνωμοσύνης προς το φως, επιβίωσαν και ενσωματώθηκαν στις πρακτικές της
χριστιανικής πίστης. Το δέντρο, μέσα σε αυτά, συμβολίζει την άνοδο από
το κατώτερο στο ανώτερο, από το σκοτάδι, στο φως.
Τα έθιμα, είναι η γλώσσα του υποσυνειδήτου μας. Εκεί όπου κατοικεί η μνήμη. Μας θυμίζουν ότι τέτοιες μέρες, η ψυχή είναι φωτεινή σαν κόσμημα. Γεμάτη ελπίδα και αγάπη.
https://zakrospoliteia.gr/blog/articles/eiresiwni-khristoighenniatiki-elia
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Τα κάλαντα στην αρχαία Ελλάδα
( Ηρακλής ο Τριέσπερος)
Οι καλένδες (κάλαντα) σαν έθιμο, είναι αρχαίο ελληνικὸ.
Στην αρχαία Ελλάδα τα κάλαντα ήταν ένας από
τους «αγερμούς», δηλαδή τοὺς εράνους καὶ λέγονταν ἔτσι ἀκριβῶς , «αγερμοί) ενώ είχαν και τις ιδιαίτερες εποχιακές τους ονομασίες . Έτσι είχαμε
Τα κάλαντα του Τριέσπερου.
Τας ειρεσιώνας.
Τα χελιδονίσματα.
Τα κορωνίσματα
Ήταν οι αγερμοί η ζητιανιά των φτωχών στα αρχοντικά που γλεντούσαν ή στους ναούς που πανηγύριζαν ή και θρησκευτική ζητιανιά σιτηρών και αγροτικών προϊόντων για τους ναούς των θήλεων θεοτήτων .
Την εβδόμη ημέρα του μηνός Πυανεψιώνος παιδιά των οποίων και οι δύο γονείς ζούσαν, περιέφεραν την Ειρεσιώνη στους δρόμους της πόλης των Αθηνών τραγουδώντας τις καλένδες (κάλαντα) από σπίτι σε σπίτι, παίρνοντας το φιλοδώρημά τους από τον νοικοκύρη ή την κυρά.
Ήταν η Ειρεσιώνη, ένα κομμάτι ελιάς στολισμένο με μια τούφα έριον (μαλλί) και καρπούς όπως ρόδια, κυδώνια σύκα και άλλα. Όταν έφθαναν στο σπίτι τους, κρεμούσαν την Ειρεσιώνη πάνω από την εξώπορτα, όπου έμενε εκεί μέχρι την ιδίαν ημέρα του νέου έτους, οπότε, αφού τοποθετούσαν την νέα, κατέβαζαν την παλιά και την έκαιγαν. Άλλα παιδιά κρεμούσαν την Ειρεσιώνη πάνω από την θύρα του Ιερού του Απόλλωνος.
Τα κάλαντα τραγουδιόταν στις Ισημερίες (21 Μαρτίου, και 21 Σεπτεμβρίου) και τα ηλιοστάσια.(21 Ιουνίου και 22 Δεκεμβρίου).
Οι αρχαίοι Έλληνες όμως τέτοιον καιρό γιόρταζαν εκτός από τη γέννηση των ηλιακών θεών και την «σύλληψη» του Ηρακλή του Τριέσπερου.
Η 25η Δεκεμβρίου σηματοδοτεί το τέλος του Τριέσπερου δηλαδή του βαθύτερου σκότους..
Ο γνωστός μας Ήρωας της Μυθολογίας Ηρακλής έκανε τρεις μέρες και τρεις νύχτες να συλληφθεί από την μητέρα του Αλκμήνη. Όπως είναι γνωστό ο Δίας βαθύτατα ερωτευμένος με την Αλκμήνη, σύζυγο του Αμφιτρύωνα, εγγονού του Περσέα, ενώ ευρίσκετο εις πόλεμον κατά των Τηλεβόων, ο Δίας τυφλωμένος από πάθος παίρνοντας την μορφή του Αμφιτρύωνα βρέθηκε στην συζυγική κλίνη της Αλκμήνης . Τόσο μεγάλος ήταν ο έρωτας του που διέταξε τον χρόνο να σταματήσει για τρεις νύχτες. Τα τρία μερόνυχτα του Τριέσπερου 21- 24 Δεκεμβρίου, το σκοτάδι είναι μεγαλύτερο του χρόνου.
Γι’ αυτό ο Ηρακλής ονομάζεται και Τριέσπερος Ηρακλής.
Ο Ηρακλής είναι μια θεότητα ηλιακή όπως και ο Φωτοδότης Απόλλων. Από τις 25 Δεκεμβρίου, που ξεκινά το μεγάλωμα της ημέρας γεννιέται ξανά η έννοια της γέννησης των Ηλιακών θεοτήτων (Μονογενοί υιοί των Θεών) όπως του ανίκητου Ήλιου Απόλλωνος. Βλέπουμε πόση μεγάλη σημασία έδιναν όλοι οι λαοί τού τότε γνωστού κόσμου στην έννοια του Φωτός.
Στην έννοια αυτή του ανίκητου φωτός ήρθε αργότερα και οριοθετήθηκε και η γέννηση του Χριστού από τον Χριστιανισμό τον 4ο αιώνα μετά χριστού από τον Πάπα Ιούλιο, τα γνωστά μας Χριστούγεννα……
…………………………………………
ΕΛΕΝΗ ΜΑΝΙΩΡΑΚΗ-ΖΩΙΔΑΚΗ
(δασκάλα λογοτέχνις)
