Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Έλληνας ή Ρωμηός;
Του Δρα ΚΩΣΤΑ ΒΙΤΚΟΥ*
Η λέξη «Γένος» (με κεφαλαίο «Γ») απαντά σε φράσεις, όπως: «Μεγάλη του Γένους Σχολή», «Διδάσκαλοι του Γένους», «Σκλαβωμένο Γένος», «Ξεσηκωμός του Γένους», «Ανάσταση του Γένους» κ.ά.
Το παρόν άρθρο επιχειρεί να διερευνήσει: α) την πιθανή απάντηση του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, και β) την πιθανή απάντηση της Ορθόδοξης Εκκλησίας.
Παρατηρώντας τα πράγματα «εξ αρχής φυόμενα», όπως θα έλεγε ο Αριστοτέλης («Πολιτικά» 1252a 24), θα ξεκινήσω από τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, τον οποίο είχα τη χαρά και την τιμή να υποδυθώ σε αναπαράσταση της κατάληψης της Καλαμάτας (23 Μαρτίου 1821), όταν στην πόλη αυτή υπηρετούσα τη στρατιωτική μου θητεία ως έφεδρος ανθυπολοχαγός.
Στο βιβλίο «Διήγησις συμβάντων της Ελληνικής φυλής από τα 1770 έως τα 1836» (Αθήνα 1846), στο οποίο ο ίδιος ο Κολοκοτρώνης διηγείται τα συμβάντα, ο «Γέρος του Μοριά» διαχωρίζει τον «Έλληνα» από τον «Ρωμαίο». Παραθέτω μερικά παραδείγματα (διατηρώ την ορθογράφηση του συγγραφέα):
1. «Μετά τη νίκη του Βαλτετζιού του είχα γράψει ένα γράμμα και του έλεγα, ότι: σ’ ενόμισα τακτικόν και ήλθες κλέφτηκα να πολεμήσης, μανθάνω ότι κάνεις προσκυνοχάρτια εις τους Ρωμαίους, δεν είναι τώρα καιρός δια τους Τούρκους να δίνης προσκυνοχάρτια, αλλά των Ελλήνων καιρός να δίνουν εις τους Τούρκους» (σελ.83).
Εκ πρώτης όψεως (prima facie) οι όροι «Ρωμαίος» και «Έλληνας» φαίνονται εναλλάξιμοι. Όμως δεν είναι. Τα προσκυνοχάρτια (πιστοποιητικά υποταγής στον Τούρκο δυνάστη) αφορούν στους Ρωμαίους: σε αυτούς αποστέλλονται. Οι Έλληνες επαναστάτες δίνουν τα δικά τους προσκυνοχάρτια στους Τούρκους. Το ότι οι όροι «Ρωμαίος» και «Έλληνας» δεν είναι εναλλάξιμοι ή ταυτόσημοι, θα φανεί καθαρά πιο κάτω.
2. «Αφοριστικό έρχεται του Πατριάρχου δια να σηκωθή όλος ο λαός, και έτζι εκινήθηκεν όλη η Πελοπόννησος Τούρκοι, και Ρωμαίοι κατά των Κολοκοτρωναίων» (σελ. 16).
Εδώ ο Κολοκοτρώνης αναφέρεται στο αφοριστικό κείμενο του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Γρηγορίου Ε’ (υπογεγραμμένο και από άλλους ιεράρχες), με το οποίο ο πατριάρχης αφορίζει τους πρωταίτιους της Επανάστασης του 1821. Ο αφορισμός δεν «πήγε στράφι»: Τούρκοι και Ρωμαίοι κινήθηκαν εναντίον των Κολοκοτρωναίων. Αλλά ο «Γέρος του Μοριά» δεν κάθεται με σταυρωμένα χέρια:
3. «. . . του ιστόρησαν τον πόλεμο τον πρώτον του Βαλτετζιού – που εκυνηγήσαμεν τους Ρωμαίους» (σελ. 66).
Πώς να μην κυνηγήσει ο Κολοκοτρώνης τους Ρωμαίους, αφού:
4. «. . . επρόσταξε ο Πασσάς όλαις ταις επαρχίαις δια να έβγουν Τούρκοι και Ρωμαίοι να μας βαρέσουν» (σελ. 19).
Κάποιοι Έλληνες που συμπολεμούν με τον Κολοκοτρώνη χάνουν τη ζωή τους στις πλατείες των πόλεων, απαγχονισμένοι:
5. «Όταν εμβήκα εις την Τριπολιτζά με έδειξαν εις το παζάρι τον πλάτανο όπου εκρέμαγαν τους Έλληνες, αναστέναξα και είπα: άϊτε, πόσοι από το σόγι μου και από το έθνος μου εκρεμάσθησαν εκεί, και εδιέταξα και τον έκοψαν» (σελ. 83).
Οι κρεμασμένοι στον πλάτανο της Τρίπολης χαρακτηρίζονται «Έλληνες», όχι «Ρωμαίοι». Κάποιοι άλλοι Έλληνες «τσακίζονται» από έφιππους Τούρκους:
6. «. . . και εβγήκαν Τούρκοι 10,000 καβαλαραίοι και ετζάκισαν τους Έλληνας, και εχάθηκαν 150 Έλληνες» (σελ. 107).
Από τα πιο πάνω παραθέματα προκύπτει ότι ο Κολοκοτρώνης διαχωρίζει τον «Έλληνα» από τον «Ρωμαίο»: «Έλληνες» χαρακτηρίζονται μόνον αυτοί που μάχονται στο πλευρό του. Συνεπώς, μπορούμε αβίαστα να συμπεράνουμε ότι ο εθνικός προσδιορισμός που θα προτιμούσε να συνοδεύει τη λέξη «Γένος», είναι αυτός «των Ελλήνων»: το Γένος των Ελλήνων.
Στον «Thesaurus Linguae Graecae – T.L.G.» («Θησαυρός της Ελληνικής Γλώσσας») του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας, βρίσκουμε τη λέξη «γένος» να δέχεται παντοειδείς εθνικούς (και όχι μόνο) προσδιορισμούς. Μερικά παραδείγματα:
«το γένος των Πελασγών» (Διονύσιος Αλικαρνασσεύς, «Ρωμαϊκή Αρχαιολογία» 1.18.5), «το γένος των Ιταλών» (Νικηφόρος Γρηγοράς, τόμ. 1, σελ. 147), «το γένος των Ελλήνων» (Προλεγόμενα της τέχνης του Διονυσίου, scholia vaticana, σελ. 225), «το γένος των Ρωμαίων» (Διόδωρος Σικελιώτης, 8.26.1), «το γένος των Ιουδαίων» (ό.π. 40.3,8) κ.ά.
Στους Μεσοβυζαντινούς χρόνους (642-1071), ο λόγιος αυτοκράτορας της Ρωμανίας (επίσημη ονομασία της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας – «Βυζάντιο») Κωνσταντίνος Ζ’ Πορφυρογέννητος (905-959) μιλά για «το γένος των Ρωμαίων» («Έκθεσις της βασιλείου τάξεως», 420.16).
Όμως για «το γένος των Ρωμαίων» μίλησε και ο Διόδωρος Σικελιώτης (βλ. πιο πάνω). Δεδομένου ότι ο Σικελιώτης γράφει μεταξύ 60 και 30 π.Χ., η δική του φράση («το γένος των Ρωμαίων») ουδεμία σχέση έχει με την ίδια φράση του Πορφυρογέννητου: ο πρώτος αναφέρεται στους πραγματικούς Ρωμαίους της Ρώμης («το γένος των Ρωμαίων των Λατίνων» – ό.π.), ο δεύτερος στους ψευδεπίγραφους «Ρωμαίους» της Νέας Ρώμης (Nova Roma), δηλ. της Κωνσταντινούπολης.
Για τον Πορφυρογέννητο και τους μετέπειτα ομογάλακτους αυτοκράτορες της Ρωμανίας, «Ρωμαιοσύνη» και «Χριστιανοσύνη» είναι ένα και το αυτό.
Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί ότι η ταύτιση «Ρωμαιοσύνης» και «Χριστιανοσύνης» δεν αρχίζει ούτε τελειώνει με τον Κωνσταντίνο Ζ’ τον Πορφυρογέννητο: ακόμη και ο τελευταίος αυτοκράτορας, Κωνσταντίνος ΙΑ’ Παλαιολόγος (1448-1453), φέρει τον τίτλο: «πιστός εν Χριστώ βασιλεύς και αυτοκράτωρ Ρωμαίων».
Στην υπερχιλιετή ιστορία της λεγόμενης «Βυζαντινής αυτοκρατορίας», δεν γνωρίζω αυτοκράτορα που να φέρει τον τίτλο: «πιστός εν Χριστώ βασιλεύς και αυτοκράτωρ Ελλήνων», ούτε κάποιον χρονογράφο ή ιστορικό που να μιλά για «το γένος των Ελλήνων» – με εξαίρεση τον Γεώργιο Γεμιστό Πλήθωνα (περ. 1360-1452), ο οποίος αναφωνεί στον αυτοκράτορα Μανουήλ Β’:
«Έλληνες εσμέν το γένος, ών ηγείσθε και βασιλεύετε . . .» («Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», Εκδοτική Αθηνών 1975, τόμ. Θ’, σελ. 368).
Πρόκειται για μία σπίθα ελληνικής αυτοσυνειδησίας που δεν θα γίνει αμέσως εθνική φλόγα: ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, Γεννάδιος Β’ (κατά κόσμον Γεώργιος Κουρτέσης Σχολάριος), δίδει εντολή να παραδοθεί στις φλόγες ένα από τα σημαντικότερα συγγράμματα του Πλήθωνα: η «Νόμων συγγραφή».
Λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι τόσο οι «Βυζαντινοί» αυτοκράτορες όσο και η Ορθόδοξη Εκκλησία ταύτιζαν τον «Ρωμαίο» με τον «ορθόδοξο χριστιανό», και ότι σήμερα ο επίσημος τίτλος του οικουμενικού πατριάρχη είναι: «Η Αυτού Θειοτάτη Παναγιώτης, ο Αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, Νέας Ρώμης και Οικουμενικός Πατριάρχης», πιστεύω πως η Ορθόδοξη Εκκλησία θα προτιμούσε τον προσδιορισμό «Ρωμαίων» να ακολουθεί τη λέξη «Γένος»: το Γένος των Ρωμαίων. Άλλωστε, «Νέα Ρώμη» άνευ «Νέων Ρωμαίων» είναι άσαρκο όστρακο.
Κλείνοντας, με λυπεί αφάνταστα το ότι σήμερα υπάρχουν στην Ελλάδα άνθρωποι των γραμμάτων (δεν θα αναφέρω εδώ ονόματα), που θα προτιμούσαν να μιλούν μόνο για «Γένος των Ρωμαίων». Ισχυρίζονται πως δεν είμαστε απευθείας απόγονοι του Περικλή και, συνεπώς, δεν θα έπρεπε να φέρουμε το όνομα «Έλληνες». Είμαστε – λένε – απόγονοι των «Βυζαντινών», μιλάμε «ρωμαίικα», υμνούμε τη «Ρωμιοσύνη», ονειρευόμαστε τις παλιές όμορφες νύχτες, τις «βυζαντινές». Μεγαλαυχώντας, λένε: Είμαστε «Ρωμιοί»! Τι κρίμα . . .
~~~~~
* Ο αείμνηστος Κώστας Βίτκος ήταν Δρ Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Νέας Αγγλίας και δίδασκε δωρεάν τα αρχαία Ελληνικά στη Μελβούρνη. Ήταν εκδότης του αρχαιόφιλου περιοδικού Αθηνά και αρθρογράφος της παροικιακής εφημερίδας Νέος Κόσμος .
––– 
–––
–––Ο σύνδεσμος του άρθρου:
Τίνων ανθρώπων Γένος; / ΝΕΟΣ ΚΟΣΜΟΣ
––– –––
–––Διήγησις συμβάντων της ελληνικής φυλής από τα 1770 έως τα 1836 / Υπαγόρευσε Θεόδωρος Κωνσταντίνου Κολοκοτρώνης.
To πλήρες κείμενο του βιβλίου σε μορφή pdf.
––– –––
–––Ζωγραφιά
Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης. Διέταξε και έκοψαν ένα γερο πλάτανο γιατί εκεί κρεμούσαν οι Τούρκοι τους Έλληνες επαναστάτες... μεταξύ των οποίων και πολλούς από το σόι του...
Έργο του φιλογενούς Κερκυραίου ζωγράφου Παναγιώτη Μαυρόπουλου (Ps Mavro/ Stavriotis). Με την ευγενική χορηγία του Έλληνα εικαστικού.
